tag:blogger.com,1999:blog-57523645777006149472024-03-13T05:30:04.985-07:00meri-paatiDr. anil chaudhryhttp://www.blogger.com/profile/08506105320047150051noreply@blogger.comBlogger11125tag:blogger.com,1999:blog-5752364577700614947.post-28053963064842895332019-10-02T03:44:00.000-07:002019-10-02T03:44:05.079-07:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
जय जवान, बर्बाद किसान<br />
बापू और जय जवान जय किसान का नारा देने वाले शास्त्री जी को याद करते हुए आज कुछ किसान दिल्ली के गेट तक पहुंचे। ये भारतीय किसान यूनियन के बैनर तले यहां इकट्ठा हुए। एक साल पहले भी केंद्र सरकार से अपना हक मांगने (पंगा लेने) यहां आए थे। केंद्र सरकार ने उनको राजघाट यानि किसान घाट जाने की अनुमति रात में दी। उनकी सभी मांगों को यथाशीघ्र पूरी करने का आश्वासन दिया। सीधा-साधा किसान राजनीतिज्ञों की चिकनी-चुपड़ी बातों में आ गया(और करता भी क्या) और अपने दिवंगत नेताओं को राजघाट पर राम-राम कर वापस खेत में खटने चला गया।<br />
एक साल बीत गया लेकिन किसानों की एक भी मांग पर अमल नहीं हुआ। इस दरम्यान उल्टा ये हुआ कि बिजली के दाम बढ़ गए, खाद के दाम बढ़ गए, दूध के दाम बढ़ गए, हल्दी-मिर्ची धनिया महंगा हो गया लेकिन उसकी उपज का लाभांश बिचौलिये सरकारों की सरपरस्ती में चट कर गए और कर रहे हैं। प्याज इसका जीता जागता उदाहरण है। मैं कोई भाषण नहीं लिख रहा। हकीकत बयां कर रहा हूं। आंकड़ों के साथ फिर कभी बताऊंगा लेकिन बीस साल पहले की चिंता अब और गहरा गई है। आर्थिक उदारीकरण के दौर में जब डंकल का विरोध छात्र होने के दौरान किया तो बाकी लोगों ने यहां तक कि यूनिवर्सिटी प्रशासन ने भी विकास विरोधी बता हम लोगों को खारिज कर दिया।<br />
तभी खुले बाजार में बिकेगी उच्च शिक्षा से मेरा लेख स्वतंत्र भारत में छपा जो आज जिसने भी पढ़ा अक्षरश: सही साबित करता है लेकिन उस समय उसे खारिज करना हुक्मरानों या उनके नुमाइंदों या सरकारों के अंधभक्तों की मजबूरी थी।<br />
आज भी अधिक कुछ नहीं बदला। किसानों के बीच आज भी गया। मायूसी और लाचारी आज भी उनके चेहरे पर पढ़ी जा सकती है। यही नहीं दुनिया के दुग्ध उत्पादों के लिए बाजार खोलकर अंतरराष्ट्रीय कंपनियों के लिए रेड कार्पेट बिछा केंद्र सरकार ने देश के किसान को मारने का अंतिम प्रयास शुरू कर दिया है। हाईब्रिड और जीएम सीड ने किसान को अंधीलूट वाले मुनाफाखोर बाजार के बीच में पहले से ही पटख दिया है।<br />
आने वाले समय में ना बीज पर आपका जोर चलेगा, न कीटनाशक दवाइयों पर और न ही रासायनिक खादों पर। ये सब विदेशी कंपनियों के देसी एजेंट आपको मुहैया कराएंगे। और सरकार आर्गेनिक खेती के लिए सब्सिडी का झांसा देकर किसानों को गुमराह करने का काम करेंगी। यानि खेती को भी बड़ी-बड़ी कंपनियां ठेके पर लेकर इच्छानुसार इलाकों में अपनी पसंद की खेती करेंगी और फसलों को मनमनाने दामों पर अपने स्टोर्स में मुहैया कराएंगी। आप और हम बंजर हुए खेतों के बाद मुंह मोड़ती कंपनियों और बेबस सरकारों का मुंह ताकने के सिवाय कुछ नहीं कर पाएंगे। काश! ऐसा ना हो तो बेहतर है।<br />
</div>
Dr. anil chaudhryhttp://www.blogger.com/profile/08506105320047150051noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752364577700614947.post-49332148293940196092019-08-13T00:02:00.000-07:002019-08-13T00:02:24.333-07:00किसानों की झोली तो खाली ही रह गई<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">झोली</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खाली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: black; font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-font-weight: bold; mso-themecolor: text1;">डॉ</span><span style="color: black; font-family: 4CHindBody; mso-bidi-font-weight: bold; mso-themecolor: text1;">.</span><span style="color: black; font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-font-weight: bold; mso-themecolor: text1;">अनिल</span><span style="color: black; font-family: 4CHindBody; mso-bidi-font-weight: bold; mso-themecolor: text1;"> </span><span style="color: black; font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-font-weight: bold; mso-themecolor: text1;">चौधरी</span><span style="color: black; font-family: 4CHindBody; mso-bidi-font-weight: bold; mso-themecolor: text1;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंतरिम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बजट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खेती</span>-<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुद्दा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सबसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चर्चा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहली</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंतरिम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बजट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बहस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नुक्कड़</span>-<span style="font-family: "Mangal","serif";">चौराहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चौपाल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हालत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बहस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">होती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नजर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आई।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हेक्टेयर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यानि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पांच</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एकड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हजार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सालान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मदद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐलान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐतिहासिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कदम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बताया।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राष्ट्रीय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कामधेनु</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आयोग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गठन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पशुपालन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मतस्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पालन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रेडिट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कार्ड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">योजना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लागू</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हितैषी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दंभ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भरा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संगठनों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घोषणाओं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सिरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खारिज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनका</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मानना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकारों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भिखारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">श्रेणी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ला</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खड़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जबकि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खैरात</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फसल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उचित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मूल्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फसलों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खरीद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गारंटी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दरकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हुआ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऋण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">माफी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">योजना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तुरंत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राहत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सकती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगातार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घाटे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खेती</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उबार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सकती।</span> </div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सवाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वाजिब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तेलंगाना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जैसा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छोटा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रदेश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऋतु</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बंधु</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">योजना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तहत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फसल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बुआई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सीजन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
4000 <span style="font-family: "Mangal","serif";">हजार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एकड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यानि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हेक्टेयर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हिसाब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> 20 <span style="font-family: "Mangal","serif";">हजार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फसल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">साल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> 40 <span style="font-family: "Mangal","serif";">हजार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बैठता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ओडिशा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हजार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भूमिहीन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यानि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पट्टे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खेती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वालों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> 12500 <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घोषणा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मात्र</span> 6000 <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घोषणा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पल्ले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पड़ेगा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इससे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आमदनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इजाफा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">होगा</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संभावना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नगण्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नजर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कृषि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विशेषज्ञों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मुताबिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सीजन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हजार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मदद</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ऊंट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुंह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जीरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खुद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भारत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सांख्यिकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कार्यक्रम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कार्यान्वयन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मंत्रालय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> 2012-13 <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नमूना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सर्वेक्षण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संगठन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रिपोर्ट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चुगली</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दौरान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देश</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुल</span> 9.02 <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">परिवार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थे।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इनमें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> 8.65 <span style="font-family: "Mangal","serif";">करोड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">परिवार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिनकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खेती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महीनेभर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खर्च</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चलाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर्र्याप्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परिवारों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महीने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">औसत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आय</span> 3081 <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जबकि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उपभोग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खर्च</span> 6223 <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सवाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उठता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परिवारों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">माह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घाटा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रकम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पाएगा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाकि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खर्च</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कल्पना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दूर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वामीनाथन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कमेटी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सदस्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अखिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भारतीय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सभा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राष्ट्रीय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महासचिव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अतुल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंजान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कहते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सत्ता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भाजपा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वामीनाथन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रिपोर्ट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लागू</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आमदनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दोगुना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पुरजोर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वकालत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिसके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गद्दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बैठी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंतरिम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बजट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कृषि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षेत्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घोर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निराशा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दी।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मोदी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्षों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सीमा</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पाद</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सेल्स</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टैक्स</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाख</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करोड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बटोरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पेंशन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रूप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तीस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पैसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रोजाना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वरूप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थमा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिए।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इससे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भद्दा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मजाक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सकता।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भारतीय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कृषक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अध्यक्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कृष्णवीर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चौधरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हालांकि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इससे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इत्तेफाक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रखते।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उनका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मानना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शुरुआत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अच्छा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कदम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिल्ली</span>-<span style="font-family: "Mangal","serif";">एनसीआर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छोड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देश</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गरीब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हिस्से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रकम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राहत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाली</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राष्ट्रीय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कामधेनु</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आयोग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पशुपालन</span>-<span style="font-family: "Mangal","serif";">मछली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पालने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रेडिट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कार्ड</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">योजना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कष्ट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संजीवनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">काम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हालांकि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खुद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसमें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पांच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हजार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एकड़</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यानि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हेक्टेयर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हिसाब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
25 <span style="font-family: "Mangal","serif";">हजार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सहायता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राशि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जायज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ठहराते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मानते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर्ज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">माफी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समस्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाधान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बल्कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सब्सिडी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पैसा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगभग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">डेढ़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करोड़</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बैठता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">झोली</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हालात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बेहतर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होेंगे।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फ्यूचर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ट्रेडिंग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्तर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रदेश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कृषि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समृद्धि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आयोग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सदस्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">धर्मेंद्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मलिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भावान्तर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">योजना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लागू</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एमएसपी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मंडी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दाम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बीच</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंतर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वहन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करे।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एमएसपी</span>
26 <span style="font-family: "Mangal","serif";">फसलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केवल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गेहूं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चावल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खरीदती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बाकि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फसल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खरीदे।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बेसिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फसलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एमएसपी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फसल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खरीद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गारंटी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तभी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खुशहाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होगा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वरना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">घाटे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
20 <span style="font-family: "Mangal","serif";">हजार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करोड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चिंता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पहले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कराएं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तिमाही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हजार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राशि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बरगलाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">शिगुफाभर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> </div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एशिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फार्मर्स</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कॉर्डिनेशन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कमेटी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समन्वयक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">युद्धवीर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सिंह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मानते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंतरिम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बजट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">छह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हजार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देकर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भद्दा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मजाक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्हें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उम्मीद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भावान्तर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मामले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करेगी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुआ।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कहते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दलहन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एमएसपी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साढ़े</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हजार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कुंतल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बिकी।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरसों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुंतल</span>
800 <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घाटा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हुआ।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खैरात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पैसे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बल्कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फसल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भाव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाएं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गुजर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बसर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लेगा।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घोषण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">केवल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चुनावी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्टंट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दबाव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्हें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिला।</span></div>
<br /></div>
Dr. anil chaudhryhttp://www.blogger.com/profile/08506105320047150051noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752364577700614947.post-46664743713453692242019-08-13T00:01:00.001-07:002019-08-13T00:01:16.026-07:00बदहाल देश का गन्ना किसान <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"><span style="font-family: Mangal, serif;">बदहाल </span>देश</span><span style="font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;">का</span><span style="font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;">गन्ना</span><span style="font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;">किसान</span><span style="font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: black; font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-font-weight: bold; mso-themecolor: text1;">डॉ</span><span style="color: black; font-family: 4CHindBody; mso-bidi-font-weight: bold; mso-themecolor: text1;">.</span><span style="color: black; font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-font-weight: bold; mso-themecolor: text1;">अनिल</span><span style="color: black; font-family: 4CHindBody; mso-bidi-font-weight: bold; mso-themecolor: text1;"> </span><span style="color: black; font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-font-weight: bold; mso-themecolor: text1;">चौधरी</span><span style="color: black; font-family: 4CHindBody; mso-bidi-font-weight: bold; mso-themecolor: text1;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बदहाली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कगार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कहने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गिनती</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नगदी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फसलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रूप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">समय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उचित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मूल्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हालत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लगातार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बदतर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होती</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वजह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रोजमर्रा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">काम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चौपट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्चों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पढ़ाई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शादी</span>-<span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्याह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अड़चन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पैदा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हालात</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यहां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहुंच</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तमाम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हिस्सों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आत्महत्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खबर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मूल्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्धारण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नीति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खामियां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सीजन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">शुरू</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रेट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तरीके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकारों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बीच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लगातार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पिस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मालिक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">घाटे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बहाना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बनाकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकारों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करोड़ों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विशेष</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पैकेज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">झटक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हालत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पिछले</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आंदोलनों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकारों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चूलें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हिलाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">काम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आश्वासन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ज्यादा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नसीब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुआ।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साल</span> 13 <span style="font-family: "Mangal","serif";">फरवरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देशभर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बकाया</span> 20,167 <span style="font-family: "Mangal","serif";">करोड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहुंच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसमें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एफआरपी</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्रीय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मूल्य</span>) <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आधार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बकाया</span>
18,157 <span style="font-family: "Mangal","serif";">करोड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सबसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिक</span>
7,229 <span style="font-family: "Mangal","serif";">करोड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बकाया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्तर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रदेश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महाराष्ट्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बकाया</span> 4,792 <span style="font-family: "Mangal","serif";">करोड़</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर्नाटक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> 3,990 <span style="font-family: "Mangal","serif";">करोड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हालात</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रधानमंत्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नरेंद्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मोदी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खुद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पिछले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चुनाव</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">घोषणा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनका</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बकाया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मात्र</span> 14 <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कराने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वादा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्तर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रदेश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">महाराष्ट्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मध्यप्रदेश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सभी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मुख्यमंत्रियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अमल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दंभ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भरा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पिराई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सत्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अभी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बीते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करोड़ों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बकाया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इतना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अवश्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुआ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आड़</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विशेष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पैकेज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">झटका</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नाम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चंद</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राशि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थमा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गई।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाजार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> 26 <span style="font-family: "Mangal","serif";">व</span> 27 <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किलो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बिकने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घाटे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रोना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रोया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फरवरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दूसरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सप्ताह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गेट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बिक्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मूल्य</span>
29 <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बढ़ाकर</span>
31 <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किलोग्राम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तवज्जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दी।</span> </div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">निजी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शीर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संगठन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इंडियान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शुगर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिल्स</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एसोसिएशन</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">इस्मा</span>) <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खुद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">माना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देशभर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादकों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बकाया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रकम</span> 31 <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिसंबर</span> 2018 <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बढ़कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करीब</span> 19,000 <span style="font-family: "Mangal","serif";">करोड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिसमें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पिछले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
2,800 <span style="font-family: "Mangal","serif";">करोड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बकाया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शामिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मौजूदा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सीजन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बकाया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राशि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पिछले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सीजन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करीब</span> 10,600 <span style="font-family: "Mangal","serif";">करोड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुकाबले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">काफी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ज्यादा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस्मा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनुसार</span>, 15 <span style="font-family: "Mangal","serif";">जनवरी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देशभर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चालू</span> 510 <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादन</span> 146.86 <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाख</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हुआ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जोकि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पिछले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">समान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अवधि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
8.32 <span style="font-family: "Mangal","serif";">फीसदी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>.
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पिछले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देशभर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> 15 <span style="font-family: "Mangal","serif";">जनवरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादन</span> 135.57 <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाख</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">टन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुआ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span>.</div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राहत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तैयारी</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घाटे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भरपाई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बकाया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कराने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फार्मूला</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तलाशने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जुटी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खुद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्रीय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खाद्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मंत्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रामविलास</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पासवान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">साक्षात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बताया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रधानमंत्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अगुवाई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्रीय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मंत्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">धर्मेंद्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रधान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नितिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गडकरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बैठक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जल्द</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नीति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विचार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सेस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तैयारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एथनॉल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अनिवार्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बनाया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसीलिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एथनॉल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लगने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span> 18 <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिशत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जीएसटी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">घटाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विचार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हालांकि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पासवान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गेंद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकारों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाले</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खिसका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खुद</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हितैषी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">होने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दंभ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भरते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिखे।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्होंने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एजेंसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साक्षात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मेंकहा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंतत</span>: <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिम्मेदारी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकारों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मुख्यमंत्रियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भूल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्यों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सबसे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बकाया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वहां</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गठबंधन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकारें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राष्ट्रवादी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कांग्रेस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पार्टी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मुखिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शरद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पवार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रधानमंत्री</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चिट्ठी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिखकर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बकाया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">परेशान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विद्रोह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टालने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तत्काल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कदम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उठाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आग्रह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चुके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घाटे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सरासर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">झूठ</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कृषि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विशेषज्ञ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">र्देंवदर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शर्मा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परेशानी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्लैकर्मेंलग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शुरू</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होती</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">पिछली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकारों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्लैकमेल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घाटे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरासर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">झूठ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकारें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">झूठ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उनके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्तर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रदेश</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">पंजाब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फिर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्यों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हों</span>. <span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मोदी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कमाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्रीय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मंत्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नितिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गडकरी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बोलते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भगवान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भरोसे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहिए।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बोलते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिर्फ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इंडस्ट्री</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भरोसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहिए।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अगर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होगा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भला</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कैसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होगा</span>? <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समझना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होगा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मंशा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिर्फ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इंडस्ट्री</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मदद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वैसे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हमेशा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फायदे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रहती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बंद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अर्थव्यवस्था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्होंने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खूब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मुनाफा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कमाया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खुली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अर्थव्यवस्था</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुनाफा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">परवाह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्हें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> 14 <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गणित</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खरीद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्धारित</span> 14 <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भीतर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">होता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अगर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अवधि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बकाया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहलाता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्याज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सहित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जरूरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दुर्भाग्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाएगा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नीति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बनाई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्याज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सहित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हाईकोर्ट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सुप्रीम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कोर्ट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुकदमे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लड़े</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अदालतों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्याज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सहित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आदेश</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समय</span>-<span style="font-family: "Mangal","serif";">समय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नतीजा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ढाक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तीन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्राजील</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मॉडल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनाना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जरूरी</span> </div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समस्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरप्लस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कारण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">घाटे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बहाना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दोनों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समस्याओं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्राजील</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मॉडल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनाकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छुटकारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सकता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ठोस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होगी।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एथनॉल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नाम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बनता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पेट्रोल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">डाला</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सकता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्राजील</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नीति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बहुत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सफल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उपयोग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वहां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगातार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बढ़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विश्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाजार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पेट्रोल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महंगा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">होता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्राजील</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उपयोग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एथनॉल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्यात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विपरीत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विश्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाजार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दाम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एथनॉल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बढ़ाता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्यात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एथनॉल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बनाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लक्ष्य</span>
10 <span style="font-family: "Mangal","serif";">फीसदी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रखा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> 1917-18 <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मात्र</span>
4.5 <span style="font-family: "Mangal","serif";">फीसदी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लक्ष्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाया।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जबकि</span> 70 <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरप्लस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केंद्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकारों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गेंद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">डाली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ताकि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एथनॉल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकतर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सकें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अभी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ठोस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नीति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">धरातल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उतरती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नजर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रंगराजन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">समिति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फार्मूला</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रंगराजन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समिति</span> (2012) <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उद्योग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नियंत्रण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संरचनात्मक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">असंतुलन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दूर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हेतु</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बाजार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मूल्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कीमतों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जोड़ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुझाव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रंगराजन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समिति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रिपोर्ट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आधार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कृषि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लागत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मूल्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आयोग</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">सीएसीपी</span>)
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कीमतों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ठीक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिश्रित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दृष्टिकोण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिफारिश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिसमें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उचित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लाभकारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मूल्य</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">एफआरपी</span>) <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राजस्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साझाकरण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फॉर्मूला</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">आरएसएफ</span>)
<span style="font-family: "Mangal","serif";">शामिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दृष्टिकोण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तहत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अगर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उप</span>-<span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कीमत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राजस्व</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होगा।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रमुख</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादकों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">महाराष्ट्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर्नाटक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राजस्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साझा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फार्मूले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वीकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हालांकि</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">यूपी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुराने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एमएसपी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मॉडल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पालन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एमएसपी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आरएसएफ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्धारित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मूल्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बीच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बड़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अंतर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यूपी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बकाये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गंभीर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">समस्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुख्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कारण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">माना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यापार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अर्थशास्त्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">त्रुटिपूर्ण</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्माताओं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राजस्व</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कीमत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्राथमिक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उप</span>-<span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अर्थात</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गुड़</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">बैगेज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रेस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिट्टी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्भर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गुड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उपयोग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इथेनॉल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्माण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">बैगेज</span>
(<span style="font-family: "Mangal","serif";">खोई</span>) <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उपयोग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पेपर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लुगदी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उद्योग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अलावा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खोई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उपयोग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बिजली</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिशेष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्यों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बेचा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रेस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिट्टी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उपयोग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रूप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भारत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> 485 <span style="font-family: "Mangal","serif";">परिचालित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> 201 <span style="font-family: "Mangal","serif";">आसवन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षमता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> 128 <span style="font-family: "Mangal","serif";">इकाइयां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एथनॉल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हालांकि</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">एकीकृत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कुल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राजस्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एथनॉल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केवल</span> 10-15 <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिशत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">योगदान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अलावा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इससे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बनने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तमाम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रोटक्ट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाजार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बेचकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मोटा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मुनाफा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसमें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कभी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हिस्सेदारी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भारतीय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यूनियन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अध्यक्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चौधरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नरेश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टिकैत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> ‘<span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मोदी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकारें।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बेचारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मेहनत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कड़ाके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ठंड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मरकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फसल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उगाता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अगर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मूल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लागत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिले</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करे</span>? <span style="font-family: "Mangal","serif";">मोदी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जवान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नारे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बहुमत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बनाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कामयाब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">र्की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ंचता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>.’ <span style="font-family: "Mangal","serif";">भाजपा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भीर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दाम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बढ़ाया</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जबकि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उगाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लागत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गुना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बढ़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चुकी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुंतल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बोने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लागत</span> 400 <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करीब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फिर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> 350 <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मांग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span>’</div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बॉक्स</span>:
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थिति</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal;">
-<span style="font-family: "Mangal","serif";">दुनिया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सबसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बड़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उपभोक्ता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भारत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जहां</span> 26 <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलीयन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">टन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिवर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उपभोग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">होता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal;">
-<span style="font-family: "Mangal","serif";">दुनिया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दूसरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नंबर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सबसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देश</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भारत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जहां</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिवर्ष</span> 31 <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलीयन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal;">
-<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भारत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करोड़</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वार्षिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कारोबार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal;">
-<span style="font-family: "Mangal","serif";">करीब</span>
530 <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भारत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">संचालित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal;">
-<span style="font-family: "Mangal","serif";">करीब</span>
5 <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर्मचारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कार्यरत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal;">
-<span style="font-family: "Mangal","serif";">करीब</span>
50 <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हेक्टेयर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जमीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पादन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">होता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal;">
-<span style="font-family: "Mangal","serif";">करीब</span>
85 <span style="font-family: "Mangal","serif";">हजार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करोड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपये</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गन्ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भुगतान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal;">
-<span style="font-family: "Mangal","serif";">भारत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिवर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यक्ति</span> 20 <span style="font-family: "Mangal","serif";">किलो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उपभोग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">काफी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">माना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span></div>
<br /></div>
Dr. anil chaudhryhttp://www.blogger.com/profile/08506105320047150051noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752364577700614947.post-76354387907298593182017-01-31T20:08:00.000-08:002017-01-31T20:08:04.025-08:00एक दिग्गज किसान नेता की जरूरत है : आज के किसान को<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:Mangal;
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]--><u><b><span style="font-family: "kruti dev 010"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"> <span style="font-size: x-large;">fdlkuksa dks </span></span></b><span style="font-size: x-large;"><b><span style="font-family: "kruti dev 010"; line-height: 115%;">vkt fV</span></b><b><span style="font-family: "kruti dev 010"; line-height: 115%;">dSr tSls [kkaVh usrk dh t:jr</span></b></span></u><br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="http://img.amarujala.com/2015/04/06/rakesh-tikait-55229587e53e9_exl.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="Image result for rakesh tikait" border="0" class="irc_mi i4PdxFs0OfCY-pQOPx8XEepE" height="166" src="https://img.amarujala.com/2015/04/06/rakesh-tikait-55229587e53e9_exl.jpg" style="margin-top: 135px;" width="200" /></a></div>
<h4 class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: left; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-weight: normal;"><i><span style="font-family: "kruti dev 010"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"> </span></i></span><span style="font-weight: normal;"><i><span style="font-family: "kruti dev 010"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"> ¼ pkS- fVdSr dh pkSFkh iq.;frfFk 15 ebZ ij fo'ks"k½</span></i></span></h4>
<br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "kruti dev 010"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">e©twnk le; esa ns'k dk fdlku dbZ e¨p¨± ij ,d lkFk tw>
jgk gSA ,d v¨j Ákd`frd vkink dk na'k gS r¨ nwljh v¨j jktuhfrd vfuPNk 'kfDr v©j
ljdkjh ra= dh mis{kkA u, Òwfe vf/kxzg.k fcy ij Òh Okg [kqn d¨ cscl eglwl dj jgk
gSA fiNys rhu ekg esa p©iV Qly] dtZ dk c¨> v©j enn u feyus dh vkl dk gh urhtk
gS fd ns'k d¢ dbZ jkT;¨a esa gtkj¨a fdlku¨a us lnes esa ne r¨M+ fn;k ;k etcwju
mlus vkRegR;k dk jkLrk pquk v©j ;g MjkOkuk lp cnLrwj tkjh gSA lM+d ls ysdj laln
rd fdlku igyh ckj ppkZ d¢ d¢aæ esa gSA fdlku Ok¨V cSad dh [kkfrj [kwc jktuhfr
g¨ jgh gS ysfdu mld¢ gd¨a dh j{kk dk QkeZwyk fudyrk fn[kkbZ ugha ns jgkA u gh
fdlku laxBu¨a dh vkOkkt esa vc Okg ne cpk t¨ ljdkj¨a d¨ l¨pus ij etcwj dj nsA
,sls esa fdlku¨a d¢ [kkaVh usrk p©/kjh eg¢aæ flag fVdSr dh ;kn vkuk ykfteh gSA
vkt ns'k d¢ fdlku¨a d¨ ,sls dh dfj'ekbZ usr`ROk dh njdkj gSA</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "kruti dev 010"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">vLlh d¢ n'kd esa mÙkj Ikzns'k ljdkj us fctyh d¢ nke¨a esa
vIkzR;kf'kr c<+¨rjh dhA igys ls gh nq[kh fdlku us bl QSlys dk fOkj¨/k fd;kA
eqt¶Qjuxj d¢ djew[¨M+h fctyhÄj ls fdlku¨a us bl mRihM+u d¢ f[kykQ ljdkjh vkns'k
ekuus ls badkj dj fn;kA bl iapk;r esa gh ,d B¢B nslh ckfy;ku [kki d¢ p©/kjh d¨
vkan¨yu dh deku l©aih xbZ ftldk uke Fkk p©/kjh eg¢aæ flag fVdSrA vkan¨yu ;k
jktuhfr dk ddgjs ls vatku bl 'k[l us fdlku¨a dh vkLFkk v©j fu"Bk d¨
lOk¨Zifj ekuk v©j vafre {k.k rd mls cjdjkj gh ugha j[kk cfYd fdlku d¨ ns'kÒj
esa mldh [k¨;h igpku Òh fnykbZA /keZ v©j tkfr ls Åij mBdj fVdSr us fdlku
fcjknjh d¢ fgr¨a d¨ ges'kk lOk¨Zifj j[kk v©j ;gh Oktg jgh fd Ikzns'k ljdkj¨a ls
ysdj d¢aæ rd fdlku ,drk d¢ cy ij jktusrkv¨a d¨ viuh vkOkkt lqukus d¢ fy, etcwj
dj fn;kA fdlku¨a d¢ gd¨a dh yM+kbZ d¢ fy, fVdSr d¢ usr`ROk esa ns'kÒj d¢ fdlku
usrkv¨a us gkeh Òjh ftldh ifj.kfr LOk:i fcgkj esa bldh vxqokà Lokeh lgtkuUn
ljLorh] egkjk"Vª esa 'kjn tks'kh] dukZVd esa çks- utqMk Lokeh] xqtjkr esa
fofiu nslkà us dhA</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "kruti dev 010"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">e©twnk le; esa xUuk fdlkuksa dk 25 gtkj djk¢M+ ls Òh
vf/kd dk Òqxrku cdk;k gSA Qlyksa dh cckZnh us fdlku QVsgky gSA lH;rk vkSj fodkl
d¢ uke ij ftl rjg ls vkfnokfl;ksa dks tehu ,oa taxy ls csn[ky fd;k tk jgk gSA
mlh rjg vkS|ksfxdj.k ,oa fodkl d¢ uke ij fdlkuksa dh tehu ls csn[kyh dk dk;Z
cM+s iSekus ij tkjh gSA ljdkjsa fdlkuksa dks tehu ls gkus ij vkeknk gSaA ftldk
rktk nkgj.k orZeku esa yk;k x;k] Òwfe vf/kxzg.k v/;kns'k gSA fdlku
=kfg&=kfg dj jgk gS] vkSj ljdkj ns'k dks thMhih le>kus esa yxh gqà gSA
ns'k esa xUuk] xsgwa] /kku] jcM+] dikl] twV] vkyw] VekVj] ukfj;y] dkyh fepZ]
blcxksy gj mRikn dks fdlku ykxr ewY; ls de dher ij cspus dks etcwj gSA bu
elyksa ij ljdkj vutku gS ,slk drbZ ugha gSA laln d¢ lÒh l=ksa esa fdlkuksa dh
cngkyh ij cgl g¨ jgh gSA fdlku d¢ uke ij lÒh nyksa dh ,d tqVrk Òh fn[kkà nsrh
gS] ysfdu uhfr fuekZrk fdlkuksa d¢ fy, cuh ljdkjh ;kstukvksa esa fdlkuksa dks
jkgr nsus d¢ drà ewM esa ugha fn[krhA reke nkoksa d¢ ckotwn vkt Òh fdlkuksa dk
cht [kkn ,oa eaMh rd mRihM+u tkjh gSA blhfy, fQj ls fVdSr tSls díkOkj usrk dh
deh fdlku eglwl dj jgk gSA</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "kruti dev 010"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">njvly ;g pkS/kjh fVdSr dk gh O;fDrROk Fkk fd vkUnksyu d¢
le; gj usrk fllkSyh dh nkSM+ yxkus dks vkrqj FkkA eqyk;e flag ;kno] iwoZ
ç/kkuea+=h pUæ'ks[kj] oh-ih- flag] nsOkx©M+k ls ysdj iwoZ eq[;ea=h ohj cgknqj
flag rd us fllkSyh igqapdj pkS- fVdSr d¢ lkFk eap lk>k fd;kA </span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "kruti dev 010"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">fdlkuksa }kjk pkS/kjh fVdSr dks egkRek] fdlku elhgk]
csrkt ckn'kkg dh laKk Òh nh xbZ] ysfdu fVdSr dh e`R;q d¢ ckn fdlku vkUnksyu esa
mud¢ LFkku dh 'kwU;rk dh Òjikà vkt rd ugha gks ikÃA vkt ns'k dk fdlku vkRegR;k
dj jgk gS] fdlkuksa dks Qlyksa dk ewY; ugha fey jgkA Okg yxkrkj [ksrh NksM+ jgk
gS] ysfdu vUunkrk dh vkokt dh /ked fnYyh esa detksj iM+ xbZ gSA </span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "kruti dev 010"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">ns'k esa fdlkuksa d¢ vusd laxBu gSa] ysfdu fdlkuksa dh
vkRegR;k,a dqN v©j gh b'kkjk dj jgh gSaA O;fDrxr dkj.kksa o opZLo dh yM+kà esa
fdlku dh vkokt dh /kkj esa deh vkbZ gSA bld¢ reke nwljs dkj.k Òh gSaA vkt ns'k
d¢ fdlku dks cpkus gsrq ,oa mudh vkokt cqyUn djus gsrq fdlkuksa dks mud¢ eqn~nksa
dks le>kus ,oa laxfBr djus dh vko';drk gSA Òw&eaMyhdj.k ,oa vkS|ksfxdj.k
d¢ bl nkSj esa dkWiksZjsV vkUnksyu dks pkS- fVdSr d¢ laxfBr dkWijsfVo fdlku
vkUnksyu ls VDdj nsus dh t:jr gSA nknjh esa ,lÃtsM d¢ uke ij fdlkuksa dh tcju
tehu gfFk;kus d¢ ckn ftl rjg ogka pkS/kjh fVdSr dh vxqokà esa yM+kà yM+h xà Fkh
mlh dk ifj.kke Fkk fd ljdkj dks vius gkFk [khapus iM+sA bl nkSjku pkS/kjh fVdSr
us ,lÃtsM dks fdlku fojk¢/kh djkj fn;k Fkk ftldh cgl vkt laln esa py jgh gSA
Òwfe vf/kxzg.k ij Hkh chl lky iwoZ d¢ mud¢ fopkjksa dks gh dkaxzsl vkSj ckdh
lewpk foi{k vkxs c<+kus dk dke dj jgk gSA pkS/kjh fVdSr us fdlkuksa ls
lk>k eap ls ;g ekax mBkà Fkh fd fdlku d¢ ikl mldh ,d gh iwath gS tehu] tc og
mld¢ gkFk ls tkrh gS rks mldk lcdqN pyk tkrk gSA Òksyk&Hkkyk fdlku ckdh
uQ¢&uqdlku dh fl;klr ;k dkjksckj tkurk ugha blfy, tehu ysrs oDr mldh jk;
'kkfey gks vkSj eqvkots dk mfpr Áca/k gks lkFk gh uhft daifu;ka lh/ks fdlku ls
cktkj Hkko ij tehu [kjhns rks ls bruh ihM+ ugha gksxhA ysfdu ml le; Òh fdlkuksa
dh vkokt dh vulquh gqà vkSj vkt Òh gks jgh gSA lq[kn ;s gS fd foi{kh nyksa us
fdlku ,tsaM¢ ij ftl rjg ,dk fn[kk;k gS vkSj fdlku fojk¢/kh uhfr;ksa dks fljs ls
[kkfjt fd;k gS mlls yxrk gS fd Òfo"; esa fdlku jktuhfr d¢ d¢aæ esa gksaxs
bld¢ fy, Òkjrh; fdlku ;wfu;u dh Òh ftEesnkjh igys ls dgha vf/kd c<+ tkrh gSA
</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 18.0pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-layout-grid-align: none; text-align: justify; text-autospace: none;">
<span style="font-family: "kruti dev 010"; font-size: 14.0pt;">Hkkjrh; fdlku ;wfu;u }kjk pkS- egsUnz flag fVdSr dh
vxqokbZ esa igyk vkUnksyu djew[ksMh fctyh ?kj ij 27 tuojh 1987 dks fd;k x;kA
fdlkuksa ds vpkud [kMs+ gq, bl vkUnksyu ls fuiVus gsrq iqfyl us fugRFks
fdlkuksa ij xksfy;ka pykbZa ftlesa eqt¶Qjuxj ds xkao fylk<+ ds t;iky flag o
flaHkkydk ds vdcj vyh iqfyl dh xksyh ls tku xoka cSBsA bl la?k’kZ esa ih,lh ds
,d toku dh Hkh ekSr gbZ ] ysfdu bl xksyh dk.M us fdlkuksa esa Økafr dk lapkj
fd;kA </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 18.0pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-layout-grid-align: none; text-align: justify; text-autospace: none;">
<span style="font-family: "kruti dev 010"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>blds ckn pkS-
fVdSr us fdlkuksa dh leL;kvksa dks ysdj esjB dfe'ujh dks ?ksjus dk ,syku dj
fn;kA 27 tuojh 1988 dks fdlkuksa ds lkFk esjB dwp fd;kA yk[kksa dh la[;k esa
fdlku esjB dfe'ujh ij 19 Qjojh rd MVs jgsA ;g fdlkuksa dk ,slk vnHkqr laxe Fkk
fd gj dksbZ jktuhfrd ny bl vkUnksyu ls vius vki dks tksM+uk pkgrk FkkA bl
vkUnksyu esa yksdny ds v/;{k gseorh uUnu cgqxq.kk] tuekspkZ usrk lriky efyd]
ohjsUnz oekZ] vkfjQ csx] dY;k.k flag] pUnzthr ;kno] xk;=h nsoh] ohih flag]
'kkgh beke vCnqYyk cq[kkjh] esudk xka/kh] fQYe vfHkusrk jktcCcj vkfn reke usrkvksa
us viuh mifLFkfr ntZ djkbZA </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 18.0pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-layout-grid-align: none; text-align: justify; text-autospace: none;">
<span style="font-family: "kruti dev 010"; font-size: 14.0pt;">;g ,slk nkSj Fkk tc esjB lkEiznkf;d naxksa dh vkx ls
>qyl jgk Fkk] ysfdu pkS- fVdSr ds fn;s ukjs vYykg&gq&vdcj] gj&gj
egknso ds ukjs ls xzkeh.kksa gh ugha “kgj ds yksxksa dks lkEiznkf;drk ls
fudkydj fdlku cuk fn;kA blds ckn tuin eqjknkckn ds jtciqj esa xUuk fdlkuksa dh
leL;kvksa dks ysdj fdlkuksa us 6 ekpZ 1988 dks fdlkuksa us lM+d vkSj jsyekxZ Bi
dj fn;kA iqfyl us jkLrk [kqyokus dks ysdj fdlkuksa ij Qk;fjax dh ftlesa ikap
fdlku 'kghn gks x, vkSj lSdM+ksa fdlku ?kk;y gq,A blds ckn Hkh ;g vkUnksyu 23
ekpZ rd pykA </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 18.0pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-layout-grid-align: none; text-align: justify; text-autospace: none;">
<span style="font-family: "kruti dev 010"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>blds ckn pkS-
fVdSr us fdlkuksa dh vkokt dks fnYyh ds gqDejkuksa rd igqapkus ds fy, fnYyh esa
fdlku iapk;r dh ?kks"k.kk dj nhA 25 vDVwcj 1988 dks dbZ yk[k fdlkuksa ds
lkFk pkS- fVdSr us oksV Dyc ubZ fnYyh ij fdlku egkiapk;r dk vk;kstu fd;k] ysfdu
ljdkj dh cs#[kh ds dkj.k pkS- fVdSr us bl egkiapk;r dks vfuf'pr dkyhu /kjus esa
rCnhy dj fn;kA fdlku vkUnksyu ds bfrgkl esa ;g vkUnksyu egRoiw.kZ eqdke j[krk
gSA fdlkuksa ds bl vkUnksyu dh xwat fllkSyh ls lalkj ds vU; ns'kksa esa Hkh
lqukbZ iM+hA blh nkSjku ns'k dh iwoZ iz/kkuea=h Jhefr bfUnjk xka/kh dh
iq.;frfFk dk vk;kstu oksV Dyc ij fd;k tkuk FkkA iqfyl us ykfB;ksa ds ne ij oksV
Dyc ls fdlkuksa dks gVkus dk iz;kl fd;k] ysfdu fdlkuksa dh ,drk ds lkeus ns'k
dh ljdkj dks >qduk iMkA dkaxszl ikVhZ us bl vk;kstu ds LFkku cnyus dk fu.kZ;
fy;kA blds ckn fVdSr us ihNs eqMdj ugha ns[kkA blh Øe eas 27 ebZ 1989 dks tuin
vyhx< ds [kSj esa cMk vkUnksyu pyk;k x;kA 2 vxLr 1989 dks tuin eqt¶Qjuxj ds
Hkksik esa ugj ds fdukjs ubZek vigj.k dkaM ds fojks/k esa 40 fnu rd yack vkanksyu
fd;kA blds ckn pkS- fVdSr us ns'k ds lHkh fdlku laxBuksa dks ,d eap ij ykus dh
dok;n 'kq: dhA ftlls ns'k ds vUunkrk dh vkokt dh /ked dks vkSj etcwrh fey ldsA
pkS- fVdSr ds bl iz;kl ls dukZVd ds fdlku usrk utqUMk Lokeh] vkU/kzizns'k ds
fdlku usrk ih- 'kadj jsM~Mh] iatkc ds HkwisUnz flag eku] egkjk"Vª ds fdlku
usrk 'kjn tks'kh] gfj;k.kk ls ?kklhjke uSu] izse flag nfg;k vkfn ds lkFk feydj
,d fdlku leUo; lfefr dk xBu fd;kA blh eap ls ns'k ds fdlkuksa dh yMkbZ dks
bdV~Bk gksdj yM+k x;kA </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 18.0pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-layout-grid-align: none; text-align: justify; text-autospace: none;">
<span style="font-family: "kruti dev 010"; font-size: 14.0pt;">fdlku orZeku le; esa ml nkSj ls Hkh dgha vf/kd ihfM+r gS]
ijs”kku gS vkSj yxkrkj pkSiV gksrh [ksrh ns[k vkRegR;k dj jgk gSA ckr mRRkj
izns”k dh djsa rks ;gka gj jkst yxHkx nks fdlkuksa us fiNys rhu lky esa
vkRegR;k,a dh gSaA ysfdu bl lky ;g vkadM+k dgha vf/kd gks x;k gSA bl lky ds
“kq#vkr ls vc rd yxHkx nks gtkj ls vf/kd fdlku vkRegR;k dj pqds gSaA [kqn
ljdkjh vkadM+ksa esa ;g vkRegR;k ;k fQj [ksr esa fdlku ds ne rksM+ nsus dk
vkadM+k ,d gtkj ds ikj gS ftldh ftyk iz”kkluksa ls nLnhd djkbZ tk jgh gSA
gkykafd bl lcds chp ;wih ljdkj dsoy 106 fdlkuksa dh vkRegR;k dks gh eku jgh gSA
ckr ns”k dh djsa rks ;g vkadM+k dsoy pkj ekg esa dbZ gtkj cSBrk gSA blh chp u,
Hkwfe vf/kxzg.k fcy ls fdlku dks mldh tehu tkus dk Mj vkSj lrk jgk gSA
[ksrh&fdlkuh esa dke vkus okys lkeku] cht] [kkn] dhVuk”kdksa ds csrgk”kk
c<+s nkeksa us fdlku dh dej gh rksM+dj j[k nh gSA bu lcds chp fdlkuksa dh
vkokt dks cqyan djus ds fy, vkt fVdSr tSls dn~nkoj usrk dh izklafxdrk vkSj
c<+ tkrh gSA</span></div>
</div>
Dr. anil chaudhryhttp://www.blogger.com/profile/08506105320047150051noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752364577700614947.post-44302851782656908302017-01-19T06:56:00.001-08:002017-01-19T06:58:35.038-08:00विज्ञान-दृष्टि विहीन वैज्ञानिक<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:Mangal;
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<div style="background: white; margin-bottom: 6.0pt;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 20.0pt;"><span style="font-size: small;"><img alt="Image result for science" class="irc_mi iN_mzOoQ16_k-pQOPx8XEepE" height="126" src="https://assets.answersingenesis.org/img/panel/slider/is-science-secular.jpg" style="margin-top: 122px;" width="400" /></span> </span></b></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 6.0pt;">
<span style="font-size: x-large;"><u><b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif";">विज्ञान-दृष्टि
विहीन वैज्ञानिक</span></b></u></span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 6.0pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 18.0pt;"> पुष्प एम. भार्गव</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></div>
<div style="background: white; text-align: justify;">
<span style="color: blue;"><b><span lang="HI" style="font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 16pt;">भारत ने
पिछले 85 सालों से विज्ञान में एक भी नोबेल पुरस्कार पैदा नहीं किया. इसका बड़ी वजह
देश में वैज्ञानिक आबोहवा की गैरमौजूदगी है.</span></b></span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></div>
<div style="background: white; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">जवाहरलाल
नेहरू ने अपनी पुस्तक </span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">'</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">डिस्कवरी
ऑफ़ इंडिया</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">' </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">में </span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">'</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">साइंटिफिक टेम्पर</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">' </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">यानी वैज्ञानिक सोच (या विज्ञान दृष्टि) जुमला ईजाद किया था. यह पुस्तक
1946 में प्रकाशित हुई. वह एसोसिएशन ऑफ़ साइंटिफिक वर्कर्स ऑफ़ इंडिया (एएसडब्ल्यूआई)
नाम की संस्था के अध्यक्ष भी थे. यह संस्था बतौर ट्रेड यूनियन पंजीकृत थी और 1940 दशक
और 1950 के शुरूआती वर्षों में मैं भी इससे जुड़ा रहा. यह अपनी तरह का इकलौता उदाहरण
होगा जब एक लोकतांत्रिक देश का प्रधानमंत्री किसी ट्रेड यूनियन का अध्यक्ष बना हो.
संस्था के उद्देश्यों में एक था- वैज्ञानिक दृष्टि का प्रचार-प्रसार. शुरू में यह काफी
सक्रिय रही लेकिन 1960 दशक आते-आते पूरी तरह बिखर गयी</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">क्योंकि
देश के ज्यादातर वैज्ञानिक</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">जिनमें
कई ऊंचे पदों पर आसीन थे</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">स्वयं वैज्ञानिक
दृष्टि की उस अवधारणा के प्रति प्रतिबद्ध नहीं थे</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">जो
तार्किकता व विवेक का पक्षपोषण तथा तमाम तरह की रूढ़ियों</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">अंधविश्वासों
व झूठ से मुक्ति का आह्वान करती है. </span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">इससे
निष्कर्ष निकलता है कि हमारे अपने वैज्ञानिक- जिन पर वैज्ञानिक चिंतन को आगे ले जाने
का जिम्मा था</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">खुद वैज्ञानिक दृष्टि से जुदा थे. वे उतने ही अन्धविश्वासी थे जितना
कोई भी गैर-वैज्ञानिक व्यक्ति हो सकता है. इस बात की पुष्टि 1964 की एक घटना से की
जा सकती है. सतीश धवन (जो बाद में अंतरिक्ष विभाग के सचिव बने) के एक वक्तव्य पर अब्दुल
रहमान (प्रख्यात विज्ञान इतिहासकार) और मैंने जनवरी 1964 में एक संस्था का गठन किया.
द सोसाइटी ऑफ़ साइंटिफिक टेम्पर नाम से स्थापित इस संस्था के संस्थापक सदस्यों में नोबेल
विजेता फ्रांसिस क्रिक जैसे नामचीन वैज्ञानिक भी शामिल थे. संस्था की सदस्यता के लिए
निम्न वक्तव्य पर हस्ताक्षर करवाए जाते थे:</span><span class="apple-converted-space"><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"> </span></span><i><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">"मैं
मानता हूं कि ज्ञान एकमात्र मानव प्रयासों से ही प्राप्त किया जा सकता है</span></i><i><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span></i><i><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">न कि किसी किस्म के दैवीय इलहाम
से. और सभी तरह की समस्याओं का निराकरण हर हाल में मनुष्य के नैतिक व बौद्धिक संसाधनों
से ही संभव है</span></i><i><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span></i><i><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">न कि अलौकिक
शक्तियों के आवाहन से."</span></i><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">हमें
तब गहरा झटका लगा जब लगातार एक के बाद दूसरे वैज्ञानिक ने इस वक्तव्य पर हस्ताक्षर
करने से इनकार कर दिया. साफ़ था कि वे वैज्ञानिक दृष्टि से कोसों दूर थे. इस भ्रम के
टूट जाने के बाद मैंने 1976 में तत्कालीन शिक्षा मंत्री प्रो. नूरुल हसन को इस बात
के लिए राजी करवाया कि 42वें संशोधन के जरिए संविधान की धारा 51अ में इन पक्तियों को
जोड़ा जाय: "भारत के हर नागरिक का यह कर्तव्य होगा कि वह वैज्ञानिक दृष्टि</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">मानवता और खोजवृत्ति व सुधार की भावना का विकास करे."</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">इस
प्रयास से हमारे वैज्ञानिकों को जागना और वैज्ञानिक दृष्टि के प्रति अपने कर्त्तव्य
का भान होना चाहिए था. लेकिन मुझे नहीं लगता कि इस मामले में स्थिति 50-60 साल पहले
के मुकाबले थोड़ी भी सुधर पाई है. आगे दिए गए तीन उदाहरणों से इस बात को समझा जा सकता
है.</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">नाम
मात्र का सुधार</span></b><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">पिछली
भाजपा सरकार के दौरान</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">तत्कालीन मानव संसाधन मंत्री
मुरली मनोहर जोशी ने विश्वविद्यालय अनुदान आयोग को एक परिपत्र जारीकर सभी विश्वविद्यालयों
में ज्योतिष पर एक डिग्री कार्यक्रम शुरू करवाने का आदेश दिया. इसके लिए उन्होंने विशेष
अनुदान की व्यवस्था करने का भी निर्देश दिया. मेरी सहयोगी चंदना चक्रबर्ती और मैंने
मिलकर इस आदेश के खिलाफ उच्चतम न्यायालय में याचिका दायर की. प्रशांत भूषण हमारे वकील
थे. याचिका स्वीकार कर ली गयी लेकिन ज्योतिष में विश्वास की व्यापकता के चलते लगे हाथ
खारिज भी हो गयी (जैसा कि अपेक्षित था)</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">बावजूद
इसके कि ज्योतिष पूरी तरह अवैज्ञानिक व अतार्किक है और इसकी काल्पनिकता को कई बार सिद्ध
भी किया जा चुका है). यहां तक कि न्याय करने वाले भी इसके संक्रमण से मुक्त नहीं हैं.
तब एक भी वैज्ञानिक हमारे समर्थन में आगे नहीं आया. न ही छः राष्ट्रीय विज्ञान अकादमियों
में कोई</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">जिन पर हर वर्ष जनता की कमाई का अच्छा-ख़ासा हिस्सा खर्च होता है. इस
लड़ाई को आर्थिक मदद करने वाले हमारे समर्थकों में सभी गैर-वैज्ञानिक बिरादरी से थे.
आखिरकार</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">हमारी विज्ञान अकादमियों की इस विकलांगता और विज्ञान सम्बंधी सामाजिक
समस्याओं पर उनकी घोर असंवेदनशीलता को देखते हुए 1993 में मैंने तीन अकादमियों की फैलोशिप
से त्यागपत्र देन उचित समझा.</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">दूसरा
उदाहरण हमारी छहों विज्ञान अकादमियों से जुड़े वैज्ञानिकों की उस घनघोर चुप्पी का है</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">जब पिछले वर्ष प्रधान मंत्री नरेन्द्र मोदी ने मुंबई में वैज्ञानिकों
के एक समूह को संबोधित करते हुए दावा किया था कि अंग प्रत्यारोपण प्राचीन भारत में
भी किया जाता था. इसके लिए उन्होंने गणेश के मानवीय शरीर और हाथी के सर को उदाहरण के
बतौर पेश किया. किसी ने भी इन दावों का खंडन करने की ज़रूरत महसूस नहीं की.</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">तीसरा
उदाहरण इस माह की शुरुआत में संपन्न 102वीं भारतीय विज्ञान कांग्रेस के अंतर्गत
"संस्कृत में प्राचीन विज्ञान" विषय पर आयोजित गोष्ठी का है. इस गोष्ठी में
यह कहा गया कि भारत में 9000 वर्ष पहले (यानी हड़प्पा और मोहनजोदाड़ो सभ्यताओं से कोई
4</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">,</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">500 साल पहले) भारी-भरकम (60 </span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">x </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">60
फीट</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">; </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">कुछ मामलों में तो 200 फीट लम्बे) विमान उड़ाए जाते थे. इतना ही नहीं</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">यह दावा भी किया गया कि हमारे पास मौजूदा राडारों से भी आगे के राडार
थे. ये राडार इस सिद्धांत पर आधारित थे कि सभी जीवित व निर्जीव पदार्थ हर वक्त ऊर्जा
उत्सर्जित करते हैं. और बताया गया कि 21वीं सदी में</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">,
"</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">अंतरभेदन के कारण विज्ञान और आध्यात्म का संगम संभव होगा. मुझे संदेह
है कि किसी भी गंभीर बुद्धिजीवी ने ऐसे नियम के बारे में पढ़ा-सुना होगा</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">जिसका न कोई सर है न पैर. गोष्ठी में किये गए ये और ऐसे कई उटपटांग
दावे प्राचीन एवं मध्कालीन भारत की अनेक वास्तविक वैज्ञानिक उपलब्धियों का मज़ाक उड़ाते
प्रतीत होते हैं.</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">निरर्थक
है अकादमियां</span></b><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">विज्ञान
जगत में अगुवाई करने वाले हमारे नामी-गिरामी वैज्ञानिकों और वैज्ञानिक अकादमियों में
से किसी ने भी इन दावों के खिलाफ आवाज नहीं उठाई. विज्ञान कांग्रेस को आयोजित करने
वाले विशिष्ट वैज्ञानिक बेशक यह जानते थे कि उन्हें क्या कहना चाहिए लेकिन या तो वे
खुद इन बातों पर विश्वास करते होंगे या राजनीतिक तौर पर इसके लिए तैयार किये गए होंगे.
इसलिए यह भारतीय विज्ञान कांग्रेस की सालान जलसे को प्रतिबंधित कर देने का मजबूत मामला
है (जैसा कि मैंने द हिन्दू के अपने पिछले आलेख "भारतीय विज्ञान कांग्रेस की बैठकों
को क्यों बंद कर देना चाहिए" में कहा था- सितम्बर 30</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">1997).
या फिर इसका नामकरण भारतीय विज्ञान विरोधी कांग्रेस रख देना चाहिए.</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">जहां
तक विज्ञान अकादमियों का सवाल है</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">भारतीय
विज्ञान को कोई नुकसान पहुचाये बगैर इनका बिस्तर बांधा जा सकता है. भारत ने पिछले
85 सालों से विज्ञान के क्षेत्र में एक भी नोबेल पुरस्कार पैदा नहीं किया- इसकी बड़ी
वजह देश में वैज्ञानिक आबोहवा की गैरमौजूदगी है</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">वैज्ञानिक
दृष्टि जिसका एक अहम तत्व है. </span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></div>
<div align="right" style="background: white; text-align: right;">
<i><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">(पुष्प
एम. भार्गव सेंटर फॉर सेल्युलर एंड मोलेक्युलर बायोलॉजी</span></i><i><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, </span></i><i><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">हैदराबाद के संस्थापक निदेशक</span></i><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></div>
<div align="right" style="background: white; margin-bottom: 6.0pt; text-align: right;">
<i><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">और
सदर्न रीजनल सेंटर ऑफ़ काउन्सिल फॉर सोशिअल डेवेलपमेंट के अध्यक्ष हैं).</span></i><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></div>
<div align="right" style="background: white; text-align: right;">
<i><b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "kokila" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">#अनुवाद:
आशुतोष उपाध्याय</span><span lang="EN-IN" style="color: #222222; font-family: "trebuchet ms" , "sans-serif"; font-size: 7.5pt;"></span></b></i></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
</div>
Dr. anil chaudhryhttp://www.blogger.com/profile/08506105320047150051noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752364577700614947.post-50804881182313595182016-12-09T03:08:00.000-08:002016-12-09T03:08:57.008-08:00राहत-ए-जम-जम<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
राहत-ए-जम-जम<br />
नक्कारखाना<br />
फत्ते मियां भारतीय अर्थव्यवस्था की तरह गिरते-हांफतेाीमार दोस्त छेदीलाल की चौखट पर जा धमके। कलेजा मुंह को आ रहा था लेकिनाात ही कुछ ऐसी थी। दूर से ही विपक्षी नेता की तरह चिल्लाए, छेदी ओ छेदी। लेोटा, तेरे तोाुरे दिन कट गए। खाट पर उकड़ूौठ छेदी फुसफुसाया, अरे कुछ उगल तो सही। फत्ते ढांढ़सांधाने के अंदाज मेंोला, सरकार ने सूखा राहत की घोषणा कर दी है।ास कभी भी यहां पहुंच सकती है। तेरा जिला सूखा घोषित हो गया है क्योंकि यहां 50 फीसदी से कमाारिश हुई है। सो तेरा तो जुगाड़ हो गया। फिर योगीाााा की तरह जोर की सांस खींचकरोला, लेकिन छेदी यार हमास 0.5 अंक से पिछड़ गए। ऊपर वाले को शायद यही मंजूर था।ास इत्ती सी कमाारिश होती तो थोड़ीाहुत राहत हमारी झोली में आ जाती। भाग्य अपना-अपना। आाारिश तो जात-पात, धर्म-कर्म या सरहद देखकर आती नहीं।<br />
यह सुन छेदी को मानो करंट लग गया हो। राखी सावंत के अंदाज में भड़क उठा।ोला, राहत गई तेल लेने। यहां जान को अटकी है और तुझे मजाक सूझ रहा। अरे चारााचा नहीं।ोई फसल को सूखा गटक गया। दवाई तक के लाले हैं। तू तो ऐसे खुश हो रहा है जैसे रियलिटी शो के अभिनेता कि जंगल पहुंचे नहीं और मिल गए पचास लाख। सरकारी फरमार ही तो जारी हुआ है ना। आ देखना पहले स्टेट घोषणा करेगा। डीएम अधिकारियों को दौड़ाएगा। अधिकारी गांव-गांव दौरा कर रिपोर्ट लिखेंगे। रिपोर्ट स्टेट हेडक्र्वाटर जाएगी वहां से केंद्र।ौठकों का दौर चलेगा, पैसा रिलीज होगा फिर उसी चैनल से वापस आएगा। कितना और का पहुंचेगा यह तो पहुंचाने वाला भी नहीं जानता। ता तक तो मियां दिवाला निकल चुका होगा। और फत्ते मियां पिछले सूखे का मंजर तो देख चुके हो।ौंक एकाउंट के लिए 100 का नोट चाहिए और राहत का चेक आया था 17, 50 व 70 रुपए का।<br />
सरकारानाने में की तिकड़म का गणित हमेशा नेता सही लगाते हैं लेकिन राहत के गणित में उनकी याददाश्त शायद घास चरने चली जाती है। जा संकट खुद पर आए तो संसद तक में जूते उछालने से नहीं चूकते। आ स्वाइन फ्लू को ही देख लो। अमीर कीाीमारी है सो सरकार सिर केाल दिन-रात टिटहरीान खड़ी है।ााढ़ और हर सालाारिश केााद ऐसे इलाकों में दिमागीाुखार और हैजे से कई सैकड़ा लोग औराच्चे मरते हैं उस पर कोई शोर-शरााा नहीं होता। लेकिन घाराओ नहीं दोस्त, हिसाा तो सभी को यहीं देना होता है।<br />
<div>
<br /></div>
</div>
Dr. anil chaudhryhttp://www.blogger.com/profile/08506105320047150051noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752364577700614947.post-39406682200173222112016-12-09T03:06:00.002-08:002016-12-09T03:06:56.559-08:00पाकिस्तान का किसान<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<h2 style="text-align: left;">
<b>खेती के संकट से गुजर रहा पाक किसान</b></h2>
<h4 style="text-align: left;">
<b><i>पाकिस्तान में भी डब्ल्यूटीओ के दबाव में खेती और किसान को खत्म करने का कुचक्र रचा जा रहा है</i></b></h4>
<b>अनिल चौधरी</b><br />
खेती-किसानी वास्तव में घाटे का सौदा साबित हो रहा है। इसकी अहम वजह है सरकारों की उपेक्षा। ऐसा नहीं कि ये हालात भारत या फिर किसी दूसरे राष्ट्र के हों बल्कि दुनियाभर के किसानों की हालत एक जैसी ही है। सबसे शक्ति संपन्न देश अमेरिका में भी हर साल खेती छोड़ने वाले किसानों की संख्या लगातार बढ़ रही है। ऐसे में विकसित देशों के किसानों की दशा का अंदाजा सहज रूप से लगाया जा सकता है। पचास साल पहले यानि आज की तथाकथित औद्योगिक क्रांति से पहले किसी भी देश की जीडीपी में कृषि क्षेत्र की एक चौथाई तक भागीदारी होती थी लेकिन वह धीरे-धीरे लगभग नगण्य होती जा रही है। किसान पिस रहा है। खेती घाटे का सौदा साबित हो रही है। ऊपर से मल्टीनेशनल कंपनियां जीएम और हाईब्रिड सीड लेकर विकासशील देशों की खेती पर नजर गड़ाए हैं। परिणामतया किसान आत्महत्या को मजबूर हो रहे हैं या फिर उसकी चपेट में हैं। पड़ौसी मुल्क पाकिस्तान में तो किसानों के हालात और भी बदतर हो गए हैं। वहां के किसान संगठन आशांकित हैं कि समय रहते पाक किसानों को सरकार ने बचाने की रणनीति नहीं बनाई तो किसान तो मरेगा ही देश में भुखमरी की हालत पैदा हो जाएगी। दिसंबर के आखिरी सप्ताह में भारत के दौरे पर आए किसानों के एक सात सदस्यीय प्रतिनिधिमंडल से पाकिस्तान की कृषि की हालत जानकर तो यही लगता है।<br />
पाक प्रतिनिधिमंडल ने जो खुलासा किया वह बेहद चौंकाने वाला था। पाकिस्तान में आज भी 67 फीसदी आबादी देहात में रहती है जो खेती करती है या फिर खेती पर निर्भर है। पाक में 88 फीसदी स्मॉल फार्मर हैं और इनके पास मात्र 48 फीसदी जमीन है। बाकि 12 फीसदी किसानों या कहें धनकुबेरों के पास 52 फीसदी जमीन है। और ये वही धनकुबेर हैं जो देश की सत्ता चलाते हैं। यानि यही तथाकथित किसान और रजवाड़े कृषि नीति बनाते हैं। या यूं कहें कि इनकी वजह से ही आज तक किसानों के हितों के लिए कोई नीति ही नहीं बनाई गई। सोने पर सुहागा यह रहा कि गत वर्षों में डब्ल्यूटीओ के दबाव में पाक सरकार ने मझोले किसानों को बिजली, खाद, पानी आदि पर दी जाने वाली सब्सिडी भी खत्म कर दी। नतीजतन छोटे किसानों की कृषि में उपज लागत और बढ़ी और यह उसी अमेरिका के कहने पर किया गया जो अपने किसानों को खुलकर सब्सिडी दे रहा है।<br />
खेती-किसानी की अनदेखी का ही नतीजा है कि पाकिस्तान में सन् 1995-98 तक बजट का 25 फीसदी हिस्सा खेती के लिए दिया जाता था और अब इसका हिस्सा घटकर मात्र 1.5 फीसदी ही रह गया है। सुनकर हैरत होती है कि सन् 2000 तक पाक की जीडीपी में खेती का योगदान 23 फीसदी था और अब यह घटकर मात्र 3 फीसदी तक सिमट गया है।<br />
प्रतिनिधिमंडल ने इस बात का खुलासा किया कि वर्तमान हालात में किसानों को फसलों के दाम मिल नहीं रहे हैं। पानी की लगातार कमी होती जा रही है। हरित क्रांति के बाद बेतरतीब खेती करने से कैमिकल और कीटनाशकों के अंधाधुंध दोहन से जमीन की उत्पादकता को खत्म कर दिया है और इसी वजह से पैदावार कम हो गई है। जमीन में जलस्तर जो एक दशक पहले तक 35 फीट हुआ करता था अब 60 से 70 फीट तक जा पहुंचा है। देश के अधिकांश इलाकों में पानी के लिए टयूबवेल बनाने की हिम्मत आम किसान में नहीं है। टयूबवेल लगा भी ले तो उसका बिजली का बिल ही 60 से 70 हजार रुपए महीना बैठता है जो एक बड़े किसान के बस से भी बाहर की बात है। ऐसी स्थिति में वहां की सरकार नहरों का नीजिकरण कर रही है और ऐसा हुआ तो किसान की हालत और बिगड़ेगी क्योंकि नीजि कंपनियों के हाथ में पानी चले जाने से किसान सिंचाई का मूल्य ही चुकाने की स्थिति में नहीं होगा। यही नहीं भारत के मुकाबले आकलन किया जाए तो पेट्रोल और डीजल के दाम भी वहां काफी ज्यादा यानि 57 रुपए प्रति लीटर हैं। ऐसे में किसान डीजल पंप की भी हिम्मत नहीं जुटा सकता।<br />
यह दुर्भाग्य ही कहा जाएगा कि आजादी के बाद से दो बार जमीन सुधार किया गया। पहली बार अय्यूब खां के दौर में और दूसरा जुल्फिकार अली भुट्टो के दौर में लेकिन उसका पाकिस्तान के अवाम पर व्यापक असर नहीं दिखाई दिया। हालात ये रहे कि इतना सब होने के बाद भी मात्र 12 फीसदी कृषि भूमि की ही चकबंदी हुई और बाकी जागीरदारों व रसूकदारों के कब्जे में ही रही। पाकिस्तान में मौजूदा समय में भी दो सबसे बड़े सियासतदारों जुल्फिकार अली भुट्टो और फारूक अहमद लग्गारी के पास खेती की जमीन है। वहीं मिर्जाफरउल्ला जमाली, सिंध में गुलाम मुस्तफा जतोई ऐसे सियासतदां हैं जिनका आधी से भी अधिक खेती पर कब्जा है। इन्हीं भूमाफियाओं की वजह से पाकिस्तान में आजादी के बाद से असली किसान को हक नहीं मिल पाया और न ही वह इन सियासतदारों के सामने अपनी जबान ही खोल पाए क्योंकि लोकतांत्रिक सरकार का कभी पाक में वजूद ही नहीं रहा और मिलिट्री हुकूमत से टक्कर लेने की हैसीयत में किसान कभी रहा नहीं। कभी उनको संगठित भी नहीं होने दिया गया।<br />
खेती का एक स्याह चेहरा डब्ल्यूटीओ पर दस्तखत करने के बाद से भी उभर रहा है जिसने किसानों को बेचैन कर रखा है और इसीलिए वह बाहर निकल किसानों के संगठनों में शामिल होने की छटपटाहट में भी है। किसानों ने खुलासा किया कि मल्टीनेशनल को छूट दी जा रही है और हाईब्रिड सीड व जीएम सीड के नाम पर किसानों को महंगे दामों पर बीज बेचने का हरसंभव प्रयास किया जा रहा है। मगर किसानों का तजुर्बा यह रहा है कि ऐसे बीजों की पैदावार आम बीज के मुकाबले कम है जबकि महंगे बीज के साथ ही उन पर ज्यादा मेहनत करने के साथ ज्यादा खाद-पानी और स्प्रे का बोझ बढ़ गया है। मुकामी (परंपरागत) बीजों को आहिस्ता-आहिस्ता बाजार से गायब किया जा रहा है और पिछले चार सालों से यह सिलसिला चल रहा है। यह दुर्भाग्य ही कहा जाएगा कि बीटी काटन की खेती को सरकार ने अभी मंजूरी नहीं दी है लेकिन चोरी-छिपे इसकी खेती बड़ी मात्रा में की जा रही है और उम्मीद है कि सरकार शीघ्र ही इस कंपनी को यहां इजाजत देने जा रही है। जबकि बीटी काटन की खेती के दुष्परिणाम भारत समेत अन्य देश भी बेहतर देख चुके हैं। पहले बीटी काटन के बारे में स्टडी प्रकाशित की गई कि 28 किग्रा प्रति एकड़ में कीटनाशक का छिड़काव किया जाता था लेकिन बीटी के बीज से यह मात्र पहले साल में 14 किग्रा प्रति एकड़ हो गया और दूसरे साल 7 किग्रा रहा गया लेकिन तीसरे साल में यह फिर से 28 किग्रा प्रति एकड़ जा पहुंचा। चीन की रिपोर्ट ही इस बात का खुलासा करती है कि वहां इस बीज से खेती को नुकसान हुआ। किसान संगठनों की चिंता है कि 1960 में बीटी काटन के बीज में 5-7 कीड़े थे और अब दो दर्जन से अधिक हो गए हैं। पाकिस्तान काटन का चौथा बड़ा एक्सपोर्टर देश है जहां पर मल्टीनेशनल्स की नजर लगी हुई हैं। गत वर्ष पाक ने एक बिलीयन डालर की कॉटन का एक्सपोर्ट किया। चूंकि खेती लायक सिंध में सबसे बेहतर जमीन है इसलिए वहां पर 60 से 70 फीसदी कॉटन की खेती बीटी के बीज से चोर दरवाजे से की जा रही है। किसानों को फायदा गिना बरगलाया जा रहा है। अब तो यह भी स्पष्ट हो चुका है कि बीज पर जिसका अधिकार होगा फूड चेन पर भी उसी कंपनी का अधिकार होगा इसीलिए ऐनकेन प्रकारेण तमाम मल्टीनेशनल्स कंपनियों की निगाहें तीसरी दुनिया के देशों की खेती पर टिकी हुई हैं। जबकि शक्ति संपन्न अमेरिका की बात करें तो वहां 2002 में 9 लाख किसान थे और दो साल में ही दो लाख किसान खेती से बाहर हो गए। आंकड़े बता रहे हैं कि यूरोप में हर मिनट एक किसान खेती छोड़ रहा है। यह खतरनाक खेल मल्टीनेशनल कंपनी ही खेल रही हैं। खेती को घाटे का सौदा बता उस पर एकाधिकार पाने की जद्दोजहद में ये कंपनियां लगी हैं और विकासशील देशों की सरकारें इनके सामने घुटने टेकने को मजबूर हो रही हैं।<br />
यही वे तमाम कारण है जिससे पाकिस्तान का किसान बेहद डरा हुआ है। पाकिस्तान किसान इत्तेहाद ने पाक में विभिन्न क्षेत्रों में काम कर रही स्वयं सेवी संस्थाओं खासकर किसान संगठनों को एकजुट करने का काम किया है। साथ ही दुनियाभर के दूसरे मुल्कों के किसान संगठनों से मिलकर खेती-किसानी को बचाने का बीड़ा उठाया है। इस संगठन के बैनर तले इस समय पचास से भी अधिक किसानों के संगठन अपनी आवाज को बुलंद कर रहे हैं। पाकिस्तान किसान इत्तेहाद के अध्यक्ष तारिक महमूद चौधरी इस बात से इत्तेफाक रखते हैं कि अमेरिका परस्त नीतियों के सामने पाक सरकार घुटने टेक रही है और डब्ल्यूटीओ पर हस्ताक्षर करने के बाद मल्टीनेशनल कंपनियों की पॉलिसी खेती के क्षेत्र में भी लागू करने पर आमादा है जिसका पुरजोर विरोध करने के साथ ही वहां के किसानों को इसके नफा-नुकसान की जानकारी दी जा रही है। तारिक महमूद इस बात से भी काफी परेशान दिखे कि पाक की सरकार खेती से नियंत्रण हटा उसको नीजि हाथों में सौंपने की तैयारी में है। काटन और बासमती चावल में पाक का कोई सानी नहीं है इसीलिए मल्टीनेशनल इस खेती पर गिद्धदृष्टि लगाए हैं जिसका हम पुरजोर विरोध कर रहे हैं। उन्होंने आशा जताई कि दूसरे मुल्कों खासकर हिन्दुस्तान के किसान संगठनों से बात कर उन्हें संबल ही नहीं मिला बल्कि इस कुचक्र से बचने का मूलमंत्र भी मिला है। इसके लिए एशिया के सभी किसान संगठनों के साथ मिलकर वह विकसित देशों के खेती को चौपट करने वाले षड़यंत्र के खिलाफ आवाल बुलंद करेंगे। साथ ही किसानों को भी ताकीद करने का काम करेंगे ताकि समय रहते जल-जंगल और जमीन को बचाया जा सके।<br />
जाहिर है ऐसे में दुनियाभर के किसानों व किसान संगठनों को इस मुसीबत का सामना करने के लिए न्यूनतम साझा कार्यक्रम के तहत रणनीति बनानी ही होगी वरना न खेत बचेंगे न खेती और न ही किसान और पाकिस्तान के किसान संगठन भी इसके लिए कमर कसते दिख रहे हैं। <b>(जनवरी 2009 को पाकिस्तान से आए किसान प्रतिनिधिमंडल से बातचीतके आधार पर तैयार लेख )</b><br />
<br />
<br />
</div>
Dr. anil chaudhryhttp://www.blogger.com/profile/08506105320047150051noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752364577700614947.post-71315265947105758292016-12-03T03:29:00.004-08:002016-12-03T03:29:52.550-08:00महिला किसान अौर मीडिया<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 24.0pt; mso-bidi-font-size: 22.0pt;">efgyk
fdlku vkSj ehfM;k dh mis{kk<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">vfuy dqekj</span></b><b><sup><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt;">*</span></sup></b><b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"> ,oa M‚- eukst dqekj flag<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">Hkkjr ,d
—f"k ç/kku ns'k gS vkSj yxHkx lÙkj Qhlnh ls vf/kd vkcknh [ksrh ij fuHkZj
djrh gSA [ksrh&fdlkuh dh dYiuk fcuk efgyk 'kfä ds ugha dh tk ldrhA vkt Hkh
—f"k esa efgykvksa dk ;ksxnku dkQh vge gSA —f"k {ks= esa dqy Je dh 60
ls 80 Qhlnh rd fgLlsnkjh efgykvksa dh gh gksrh gSA Qly iSnk djus esa etnwjh ds
{ks= esa L=h&iq#"k ds dke esa dksbZ Li"V varj ugha fd;k tkrkA
{ks= vkSj Qly ds vuqlkj efgykvksa dk ;ksxnku vyx&vyx jgrk gS ysfdu blesa
dksbZ lansg ugha fd efgyk,a —f"k ls lacaf/kr lHkh çeq[k dkeksa esa Hkkx
ysrh gSa ftuesa Hkwfe dh tqrkbZ] cht dh cqvkbZ] ikS/ks yxkuk] [kjirokj dh
dVkbZ&NaVkbZ] Qly dh dVkbZ] [kkn rFkk dhVuk'kdksa dk fNM+dko] cht rFkk vukt
dk HkaMkj.k ls ysdj i'kq çca/ku rd 'kkfey gSaA ysfdu ;g nqHkkZX; gS fd efgyk
fdlku dh dksbZ vyx igpku vkt rd ugha cu ikbZA [ksrh dk;ksaZ esa ,d frgkbZ
fgLlsnkjh ds ckn Hkh Qly dks cspus] iSlksa dk çca/ku djus] cht vkSj [kkn ds
bLrseky ls ysdj ?kj ds vU; çeq[k QSlyksa esa mldh Hkkxhnkjh u ds cjkcj gh jgrh
gSA —f"k {ks= esa bruk egRoiw.kZ ;ksxnku dj jgh ;g vk/kh vkcknh lekt esa
vkt Hkh gkf'k, ij gS vkSj ehfM;k esa Hkh misf{kr gSA lekt dks vkbZuk fn[kkus
esa [kqn dks lcls vfxze iafä dk iqjks/kk ekuus okys lekpkj i=ksa esa Hkh efgyk
fdlku ;k efgyk Jfed dks dksbZ roTtks ugha nh tkrhA gkykr rks ;s gSa fd efgyk
fdlkuksa dh jk;'kqekjh dk Hkh dksbZ larqfyr ekud ljdkjksa ds ikl Hkh ugha gSA
ftu efgyk fdlkuksa ds uke ij tehu dk VqdM+k gS dsoy mUgha dks efgyk fdlku ekuk
tkrk gS fdlku ifjokjksa dh efgykvksa dks bl ifjf/k ls ckgj j[kk tkrk gS tcfd
vf/kdka'k la[;k ,slh gh efgykvksa dh gSA<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">tux.kuk&2011
ds vkadM+ksa ds eqrkfcd ns'k esa djhc 98 yk[k efgyk,a [ksrh djrh gSa vkSj blesa
ls 58 çfr'kr ;kfu 66 yk[k nwljksa ds [ksrksa ij fuHkZj gSa ftUgsa [ksfrgj etnwj
dh Js.kh esa j[kk x;k gSA</span><b><sup><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt;">1</span></sup></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"> vkadM+s crkrs gSa fd o"kZ 2001 ls o"kZ
2011 ds chp efgyk fdlkuksa dh la[;k esa yxHkx 9 çfr'kr dh deh vkbZ gS tcfd
[ksrh esa efgyk Jfedksa dh la[;k esa djhc 11 çfr'kr dh c<+ksrjh gqbZ gSA dqy
feykdj dgk tk, rks efgyk fdlku Hkh [ksrh esa yxkrkj gks jgh fxjkoV dks >syus
ij etcwg gSaA</span><b><sup><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt;">2</span></sup></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">yxkrkj
[ksrh esa gks jgs ?kkVs ls lcls T;knk çHkkfor blesa yxh efgyk,a gh gks jgh gSa
ysfdu mudh lq/k ysus okyk dksbZ ugha gSA <b>Hkkjrh; fdlku ;wfu;u ds çoäk jkds'k
fVdSr</b> dk ekuuk gS fd fdlku dh vlyh vkfFkZd /kqjh efgyk,a gh gSa vkSj fdlku
dh vkfFkZd fLFkfr [kjkc gksus ij lcls vf/kd vlj Hkh efgykvksa ij gh iM+rk gS
tkgs og f'k{kk dk elyk gks] LokLF; dk elyk gks ;k fQj vU; jkstxkj dk] tcfd
nqX/k mRiknu] flykbZ&d<+kbZ ;k fQj vU; lk/kuksa ls og ifjokj dks
iq#"k dh rqyuk esa vf/kd lacy çnku djrh gSA ckotwn mlds efgyk fdlku [kqn
ds otwn dh yM+kbZ vukfn dky ls ysdj yM+ jgh gSA ehfM;k dh utj esa og iwjh rjg
misf{kr gSA fdlku efgyk ;k dgsa [ksrh esa yxh efgyk etnwj pwafd cktkj ds fy,
dksbZ ek;us ugha j[krh blfy, ehfM;k dks Hkh mldh lQyrk ;k vlQyrk ls dksbZ eryc
ughaA efgyk fdlku gh ugha ehfM;k iwjh rjg [ksrh&fdlkuh ls gh cs#[kh viuk,
gq, gSA tc etcwjh esa fdlku gd ekaxus lM+d ij mrjrk gS ;k vf/kdka'k bykds esa
nSoh; vkink ls [ksrh pkSiV gksrh gS rHkh ehfM;k FkksM+k [ksrh&fdlkuh dh ckr
djrk fn[krk gSA</span><sup><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt;">3</span></sup><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">txtkfgj
gS fd ns'k esa [ksrh ?kkVs dk lkSnk lkfcr gks jgh gS vkSj [ksrh ls fdlkuksa dk
eksg Hkax gks jgk gSA [ksrh dh bl raxh dk lcls vf/kd vlj Hkys gh ns'k dh vFkZ
O;oLFkk ij iM+ jgk gks ysfdu blls lokZf/kd ijs'kkuh efgykvksa ds vkxs [kM+h gSA
ns'k esa bl raxh dh ekj >sy jgs 2]356
fdlku jkst vkRegR;k dj jgs gSa vkSj bldh lcls vf/kd efgyk,a gh f'kdkj
gks jgh gSa ysfdu [ksfrgj efgyk etnwj dh rks dksbZ fxurh ugha vfirq efgyk
fdlkuksa dh jk;'kqekjh Hkh ukeek= dh gh gks jgh gSA efgyk fdlku dh vkRegR;k dks
[ksrh ls tksM+dj u ns[kus dh ljdkjh vknr dk gh vuqlj.k ehfM;k Hkh dj jgk gSA
lekpkj i=ksa ds çfrfuf/k;ksa ds fy, Hkh ;g dksbZ [kcj ugha gSA ljdkjh ra= esa
fdlku ifjokj dh efgyk dh vkRegR;k dks ?kjsyw fgalk ;k LokHkkfod ekSr crk
ftEesnkjh ls iYyk >kM+ fy;k tkrk gSA<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">bafM;u
d‚fMZus'ku desVh v‚Q QkeZlZ ewoesaV ds d‚fMZusVj pkS/kjh ;q)ohj flag</span></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"> dk er gS fd
fdlkuksa dh [kcjksa dks ehfM;k mBkrk gS ysfdu gdhdr ds /kjkry ij og Hkh iM+rky
djrk de gh utj vkrk gSA dqN ofj"B i=dkj bu eqíksa ij laikndh; fy[krs gSa
vkSj mldh xgurk ls iM+rky Hkh djrs gSa ysfdu vf/kdka'k v[kckjksa [kkldj fganh
ehfM;k esa bldk vHkko fn[kkbZ iM+ jgk gSA fganh v[kckjksa esa dqN pqfuank i=dkj
gh gSa tks fdlkuksa ds ljksdkjksa ij fy[k jgs gSaA efgyk fdlkuksa dh ckr dksbZ
ugha djrkA ns'k esa gj jkst lSdM+ksa fdlku vkRegR;k dj jgs gSa] mlesa efgyk
fdlkuksa dh la[;k vf/kd gS ysfdu muds uke tehu ugha gS blfy, mudh jk;'kqekjh
dgha ugha gksrhA efgyk vkRegR;k djrh gS rks mldk ewy dkj.k gksrk gS ?kj dh
vkfFkZd gkyr fcxM+ukA blh otg ls ?kj esa >xM+k gksrk gS ysfdu u rks ljdkj
dks vkSj u gh ehfM;k dks bruh Qqjlr gS fd og bu dkj.kksa dh iM+rky djsA ckfd
tks efgyk,a caVkbZ ij tehu ysdj [ksrh dj jgh gSa mlds otwn dks rks dksbZ ekurk
gh ugha] tcfd ekStwnk le; esa ,slh efgykvksa dh la[;k T;knk gSA</span><b><sup><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt;">4</span></sup></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">;gka
;g Hkh tku ysuk t:jh gS fd vkf[kj ?kj vkSj [ksr esa [kVus okyh efgykvksa ds
lkeus vkSj D;k pqukSfr;ka vk jgh gSaA ehfM;k esa misf{kr ;g rcdk fdl fLFkfr esa
gSA o"kZ 2012&13 esa ns'k esa dqy 9-02 djksM+ fdlku ifjokj FksA buesa
ls 8-65 djksM+ fdlku ifjokj ,sls gSa ftudh [ksrh dh vk; eghusHkj dk ?kj dk [kpZ
pykus ds fy, i;kZIr ugha gSA fdlku ifjokjksa dh eghus dh vkSlr vk; 3]081 #i;s
gS] tcfd dqy miHkksx [kpZ 6]223 #i;s gSA gSjr dh ckr rks ;g gS fd bruh n;uh;
gkyr dsoy NksVs fdlkuksa dh gh ugha cfYd mudh Hkh gS ftuds ikl pkj gsDVs;j ;kfu
ikap ls nl ,dM+ tehu gSA e>ksys fdlku Hkh ijs'kku gSa] tcfd 63-5 çfr'kr
fdlkuksa dh vk; dk eq[; lzksr [ksrh gh gSA ,sls esa bu fdlkuksa dh [ksrh ds
lgkjs xqtj&clj laHko gh ugha gSA bu gkykr esa ns'k ds 45 Qhlnh fdlku eujsxk
ls etnwjh djus dks etcwj gSa vkSj ;gh otg gS fd 40 çfr'kr fdlkuksa us vaR;ksn;
vkSj chih,y dkMZ cuok j[ks gSaA</span><b><sup><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt;">5</span></sup></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">vke vkSj [kkl
lHkh tuksa dk isV Hkjus ds fy, fdlku fnu&jkr [ksrksa esa esgur djrk gSA exj
vkt Lo;a fdlku ds ?kj dk pwYgk tykus ds fy, gh i;kZIr lalk/ku ugha gSaA lkyHkj
gkM+rksM+ esgur ds ckn Hkh mls nks oä dh jksVh lgh ls ulhc ugha gks jghA 24
fnlacj] 2014 dks dsaæ ljdkj dh vksj ls tkjh jk"Vªh; uewuk losZ{k.k laxBu
¼,u,l,lvks½ dh fjiksVZ [kqyklk djrh gS fd ns'k ds 96 çfr'kr fdlkuksa dk [ksrh
ls xqtkjk ugha gks ik jgk gSA tkfgj gS bl ?kkVs dh ekj esa lokZf/kd çHkkfor
efgyk,a gh gSa ysfdu ehfM;k [kkldj lekpkj i= tks xzkeh.k laLdj.k ds ek/;e ls
xkao dh [kcjksa ogka ds gkykr dh [kcjksa dks ijksl muds thou dks lq/kkjus dk
naHk Hkjrs gSa] bu efgyk fdlkuksa dh gkyr ls eg:e gSa ;k dgsa mudks [kcj gh
ugha ekursA<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt; line-height: 150%;">efgyk
fdlkuksa ds fy, v[kckjksa esa ugha dksbZ LFkku<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">[ksrh esa [kkldj if'pe
;wih ds [ksrksa esa efgyk,a Hkh iq#"kksa ds cjkcj Je djrh gSa ysfdu
nqHkkZX; ;g gS fd muds uke ij ukeek= ds gh [ksr gksrs gSaA fdlh fdlku ds ejus
ds ckn mldh tehu mlds iq=ksa esa cjkcj fgLlksa esa ckaV nh tkrh gSA ,sls esa
efgyk fdlku dh fLFkfr dk vkadyu gh ugha fd;k tkrkA pwafd if'pe ;wih vkSj [kkldj
esjB eaMy esa Hkh efgyk fdlkuksa dh la[;k csgn de gSA ehfM;k Hkh blh lekt dk
fgLlk gS vkSj bu bykdksa esa iapk;rsa etcwr fLFkfr esa jgh gSa] ,sls esa efgyk
fdlku dh ckr u fdlh eap ij gksrh gS vkSj u gh ehfM;k esa mldks LFkku fn;k tkrk
gSA 'kks/k ds nkSjku ;g rF; Hkh lkeus vk, fd ;gka iq#"k ç/kku lekt esa
efgyk fdlku dk dksbZ LFkku gS gh ugha] tcfd <b>—f"k oSKkfud M‚- ,e-,l-
LokehukFku</b> bl ckr dh iqjtksj odkyr djrs gSa fd efgyk fdlkuksa dks l'kä cuk,
fcuk ge csgrj [ksrh dh dYiuk ugha dj ldrsA tc efgyk [ksrksa esa gks jgs Je esa
cjkcj dh gdnkj gS rks mls [ksrh ds rkSj&rjhdksa] cht ls ysdj cktkj esa
cspus rd dh mfpr tkudkjh gksuh pkfg, rHkh og Hkh viuh fgLlsnkjh lgh rjhds ls
fuHkk ldrh gSA</span><b><sup><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt;">6</span></sup></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">;nk&dnk
HkSalk&cqXxh ykrs&ys tkrs v[kckjksa esa efgyk fdlku dh QksVks Ni tkrh
gS ;k lCth dh ujkbZ&xqM+kbZ ;k dVkbZ ds nkSjku Hkh QksVks çdkf'kr gks tkrh
gSa] ysfdu mudh gkSalykvQtkbZ ds fy, dksbZ lekpkj çdkf'kr gksrk ugha nh[krkA
iapk;rksa esa Hkh vc efgyk fdlkuksa dh Hkkxsnkjh c<+h gS vkSj ?kwa?kV dh
vksV ls fudydj og lekt esa cjkcjh fuHkkus] Lo;a ds fu.kZ; ysus ds fy, vkxs vkbZ
gS ysfdu bu vkSjrksa dks lekt] [ksr vkSj ifjokj ds chp rkyesy cSBus esa D;k
dfBukbZ gS] D;k gksuk pkfg,] ;g lc eqís ehfM;k esa fljs ls xk;c gSaA gka] bruk
vo'; gksrk gS fd tc dHkh bu xkao ls fdlku dh csVh [ksyksa esa ;k nwljs {ks=ksa
esa [kqn dh esgur ds cy ij esMy ykrh gS rc ;gh ehfM;k mlds HkSlksa dks pkjk
f[kykrs] nw/k fudkyrs] xkscj mBkrs ;k [ksrh djrs QksVks vkSj mldh dgkuh dks
Nkius esa xoZ eglwl djrk gSA vycÙkk efgyk fdlku ds fy, mlds ikl u dksbZ LFkku
gS vkSj u gh xzkeh.k laoknnkrk dh ,slh lksp tks bu eqíksa dks mBk ldsA<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt; line-height: 150%;">efgyk
fdlkuksa dk foyki vkSj ehfM;k dk vyki<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">if'pe mÙkj
çns'k çfr O;fä vk; esa ns'kHkj ds bykdksa esa lcls laiUu [ksrh dh cnkSyr ekuk
tkrk gSA çfr O;fä vk; esa Hkh esjB eaMy dk uke ns'k esa vOoy ;k fQj rhu esa jgk
gSA tc efgykvksa ds dfBu ifjJe ;k 'kkS;Z dh felky nh tkrh gS rks ;gka dh
efgykvksa dks xoZ ls ;kn fd;k tkrk gSA pkgs og eqxy dky dh yM+kb;ka jgh gksa ;k
fQj vaxzsth 'kklu dky dhA ;gka dh ohjkaxukvksa ds ppsZ baXySaM rd jgsA orZeku
le; esa Hkh og iq#"k ds cjkcj ;k dgsa mlls vkxs c<+dj [ksrh esa dek jgh
gSA ifjokj dh vk; dk og ,d cM+k lk/ku cuh gS ysfdu ehfM;k dh utj esa og dsoy ,d
#nkyhHkj gSA vDlj ;g ns[kus dks feyrk gS fd fdlku ifjokj esa dksbZ fdlku
vkRegR;k djs ;k vkanksyu ;k fdlh otg ls mldh ekSr gks] v[kckjksa esa #nu vkSj
foyki djrs efgykvksa ds gh QksVks çdkf'kr fd, tkrs gSaA bldk eryc ;s ugha fd
efgykvksa dks lEeku nsus ds fy, ,slk fd;k tkrk gS cfYd blfy, gS fd iqjkru
ekU;rkvksa ls tdM+h lkekftd&lkaL—frd fLFkfr;ksa ls mith nk#.k
O;Fkkvksa&dFkkvksa ds çfrfcac ls u lekt vNwrk gS vkSj u gh lekpkj&i=A
tc ckxir ds fdlkuksa us vkRegR;k dh rks bl nkSjku Hkh lHkh v[kckjksa us
iq#"k fdlkuksa dks vkØksf'kr vkSj efgykvksa dks foyki djrs QksVks çdkf'kr
fd,A dSI'ku jgk& jkgqy dh [kqndq'kh ds ckn iwjk ifjokj 'kksd esa Mwck gqvkA
jkgqy dh ekSr ds ckn jksrh&fcy[krh efgyk,a vkfnA ;gka ij —f"k oSKkfud
LokehukFku dk loky mBkuk okftc gS fd efgyk fdlku dks l'kä cuk, fcuk dY;k.kdkjh
;k dgsa ykHkdkjh [ksrh dh dYiuk djuk yxHkx vlaHko lk gSA ogha ehfM;k dh mis{kk
us [ksrh esa dke djrh bl ukjh 'kfä dks vuns[kk djus dk dke fd;k gSA<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">,d v[kckj esa
nl ls iaæg yksx ekdsZV doj dj jgs gSaA QS'ku fMtk;u vkSj XySej laoknnkrk gSa]
ysfdu xzkeh.k ;k 'kgjh xjhch dks doj djus okyk dkbZ iw.kZdkfyd laoknnkrk ugha
gSA fdlkuksa vkSj Jfedksa dh leL;kvksa dh dojst djus ds fy, dksbZ laoknnkrk
ugha gSA bldk eryc] tks 75 çfr'kr turk [kcj ugha] mlds ckjs esa ckr djus esa
gekjh dksbZ #fp ugha gSA lkekftd {ks= dh leL;k,a ftl vuqikr esa c<+ jgh gSa]
bl {ks= dks doj djus okys laoknnkrkvksa dh chV mlh vuqikr esa ?kV jgh gSA</span><b><sup><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt;">7</span></sup></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt; line-height: 150%;">esjB
eaMy esa fdlku vkRegR;k,a] efgyk fdlku vkSj ehfM;k dh pqIih<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">'kks/k esa esjB
eaMy ls çdkf'kr pkj çeq[k v[kckjksa fgUnqLrku] vej mtkyk] nSfud tkxj.k vkSj
tuok.kh ds tuojh ls twu 2014 rd ds laLdj.kksa dks 'kkfey fd;k x;kA o"kZ
2014 ds bu 'kq#vkrh Ng ekg esa bu çeq[k v[kckjksa esa çdkf'kr [ksrh fdlkuh dh
,slh [kcjksa dks lwphc) fd;k x;k] ftlls fdlku dks uqdlku gqvk] mfpr ewY; ugha
feyk] Qly pkSiV gks xbZ ;k fQj dtZ ds cks> esa og nc x;kA ;g os reke dkj.k
gSa ftlls fdlku vkRegR;k dh vksj c<+rk gSA bl nkSjku ns[kus esa vk;k fd
fdlkuksa dh cngkyh dks ysdj [kcj Nih t:j ysfdu efgyk fdlku mu [kcjksa esa dgha
ugha fn[kkbZ iM+hA dtZ ds dkj.k csVh dh 'kknh VwV xbZ [kcj vo'; Nih ysfdu mlds
ckdh igyqvksa ij ;k efgyk dh eu%fLFkfr dks tkuus dk ç;kl ehfM;k us ugha fd;kA u
gh bu gkykr esa fdlku ifjokj dks laHkkys j[kus esa efgykvksa dh D;k Hkwfedk
jgh] ml ij [kcj ;k ys[k gh çdkf'kr gqvkA<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"> us'kuy Økbe fjd‚MZ C;wjks ;kfu ,ulhvkjch]
Hkkjr ljdkj ds vkadM+ksa ds eqrkfcd o"kZ 1995 ls o"kZ 2012 rd ds 18
lkyksa esa ns'kHkj esa nks yk[k 84 gtkj 694 fdlkuksa us vkRegR;k dhA o"kZ
2011 esa ns'kHkj esa gqbZ vkRegR;kvksa ls fdlkuksa dh vkRegR;k 47 Qhlnh T;knk
jghaA [ksrh dh leL;kvksa ls tw>rs dqN jkT;ksa esa rks ;g vkadM+k lkS Qhlnh
ls Hkh T;knk jgkA</span><b><sup><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt;">8</span></sup></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"> o"kZ 2011 esa lewps Hkkjr esa ftu
14]027 fdlkuksa us vkRegR;k dh mlesa 12]071 iq#"k Fks tcfd 1956 efgyk,a
'kkfey FkhaA blh rjg o"kZ 2012 esa ftu 13]754 fdlkuksa us vkRegR;k dh
mlesa 11]951 iq#"k vkSj 1803 efgyk,a FkhaA ogha o"kZ 2013 esa ftu
11]772 fdlkuksa us vkRgR;k dh mlesa 10]489 iq#"k vkSj 1283 efgyk fdlku
'kkfey FkhaA mÙkj çns'k esa Hkh vkRegR;k djus okys fdlkuksa esa efgyk fdlku
'kkfey gSaA o"kZ 2011 esa ;wih esa 553 iq#"k vkSj 92 efgyk fdlkuksa
us vkRegR;k dh] o"kZ 2012 esa 619 iq#"k vkSj 126 efgyk fdlkuksa us
viuh tku nh ogha o"kZ 2013 esa 644 iq#"k vkSj 106 efgyk fdlkuksa us
vkRegR;k dhA etsnkj ckr ;g gS fd mÙkj çns'k esa fdlku vkRegR;kvksa ds vkadM+ksa
ij utj nkSM+k,a rks irk pyrk gS fd esjB esa bu rhu o"kksaZ esa dqy vkB
fdlkuksa us vkRgR;k dh tcfd blesa ,d Hkh efgyk 'kkfey ugha gSA blh rjg
xkft;kckn esa bu rhu o"kksaZ esa nl fdlkuksa us vkRegR;k dh vkSj blesa Hkh
dksbZ efgyk 'kkfey ugha gSA vkxjk vkSj dkuiqj esa Hkh fdlh fdlku efgyk us
vkRegR;k ugha dhA dsoy okjk.klh esa lu 2013 esa ikap efgyk fdlkuksa us vkRegR;k
dhA dsoy y[kuÅ esa dh xbZ fdlkuksa dh vkRegR;k ds vkadM+ksa esa efgyk,a 'kkfey
gSaA y[kuÅ esa o"kZ 2011 esa ftu 33 fdlkuksa us vkRegR;k dh mlesa Ng efgyk
vkSj 27 iq#"k fdlku 'kkfey jgsA o"kZ 2012 esa ftu 113 fdlkuksa us
vkRegR;k dh mlesa 25 efgyk,a vkSj 88 iq#"k fdlku 'kkfey jgs] ogha
o"kZ 2013 esa ftu 94 fdlkuksa us vkRegR;k dh mlesa 24 efgyk,a vkSj 70
iq#"k fdlku 'kkfey jgsA</span><b><sup><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt;">9</span></sup></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"> gSjrvaxst ckr ;g gS fd mÙkj çns'k ds ftl bykds
cqansy[kaM esa lcls T;knk vkRegR;k,a gksrh gSa ,ulhvkjch dh fjiksVZ esa ml
bykds dk ftØ gh ugha fd;k x;kA dsoy cM+s egkuxjksa ds vkadM+ksa dks gh blesa
'kkfey fd;k x;kA<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">—f"k
fo'ks"kK ,oa ofj"B i=dkj M‚DVj eg#íhu [kka</span></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"> dk ekuuk gS fd
efgyk dks dHkh fdlku ekuk gh ugha x;kA u lekt us mls ;g lEeku fn;k vkSj u gh
ehfM;k us cfYd efgyk dks lgk;d fdlku ds :i esa ekuk x;kA tc ehfM;k ds dsaæ esa
[ksrh&fdlkuh gh ugha rks efgyk fdlku dh ckr djuk mlds fy, csekuh lk gh yxrk
gSA u rks fdlku foKkiu nkrk gS vkSj u gh efgyk fdlkuA gka] bruk t:j gS fd xkao
esa efgyk lkSan;Z çlk/kuksa dh ped&ned dks igqapkus dk dke ehfM;k us c[kwch
fuHkk;k ftlus ,d lk/kkj.k fdlku ifjokj dh vkfFkZd fLFkfr esa lsa/k t:j yxkbZA
njvly fdlku v[kckjksa dk u rks eq[; ikBd oxZ gS vkSj u gh foKkiunkrk blfy, mldh
fpark Hkh ehfM;k esa vafre ik;nku ij gh gSA vLlh ds n'kd esa tc if'pe esa rFkkdfFkr
jk"Vªh; lekpkj i=ksa ds xzkeh.k laLdj.k 'kq: gq, rc fdlkuksa ls lacaf/kr
dkQh [kcjsa mudk fgLlk gqvk djrh Fkha ysfdu gkoh gksrs cktkjokn dh pdkpkSa/k us
ehfM;k dh çkFkfedrk,a gh cny nha vkSj fdlku dks gkf'k, ij /kdsy fn;k] bldh dher
efgykvksa dks lcls vf/kd pqdkuh iM+h gSA</span><b><sup><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt;">10</span></sup></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">,ojh
FkVhZ feuV~l&QkeZj L;wlkbM] áweu jkbV~l ,aM n ,xjsfj;u Økbfll bu bafM;k
uked nLrkost esa dgk x;k gS fd fdlkuksa dh vkRegR;k dk ,d igyw tkfrxr vkSj
ySafxd HksnHkko ls tqM+k gqvk gSA fjiksVZ ds vuqlkj ^uhph tkfr* ds fdlku vkSj
mudk ifjokj tehu dh fefYd;r ds ekeys esa Hkh HksnHkko Hkjh uhfr;ksa dk f'kdkj
gksrk gSA ftu fdlkuksa ds ikl viuh tehu dh fefYd;r ugha gksrh mUgsa vkf/kdkfjd
vkdyu esa fdlku ugha ekuk tkrk vkSj ifjokj ds eqf[k;k dh vkRegR;k dh n'kk esa
mldk ifjokj fdlku u ekus tkus ds dkj.k ljdkjh eqvkots vkSj jkgr dh jkf'k ls
oafpr jg tkrk gSA fjiksVZ esa lkQ dgk x;k gS fd Hkkjr esa rduhdh rkSj ij
fefYd;r ls oafpr fdlkuksa dh ,d cM+h la[;k elyu efgyk] nfyr vkSj vkfnoklh jgrh
gS vkSj Hkkjr ljdkj ds us'kuy Økbe fjdkMZ C;wjks ds vkadM+s fdlku vkRegR;k dks
Nqikrs gSa] blfy, Hkkjr ljdkj dks ,sls ekeyksa esa jksdFkke] tkap vkSj lek/kku
ds mfpr dne mBkus pkfg, D;ksafd Hkkjr varjjk"Vªh; ekuokf/kdkj laf/k;ksa dk
gLrk{kjh gSA egRoiw.kZ rF; ;s Hkh gS fd vDlj efgykvksa dh jk;'kqekjh fdlku
vkRegR;kvksa ds ekeys esa ugha dh tkrh tcfd tehu dh fefYd;r gksuk fdlku dgykus
ds fy, ljdkjh uhfr;ksa vkSj vkadM+ksa esa t:jh gSA</span><b><sup><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt;">11</span></sup></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">LokHkkfod
gS fçaV ehfM;k bl rjg dh fjiksVZ dks fdlkuksa rd ykus dh tger ugha mBkrsA blds
ihNs igyk dkj.k rks ;s gS fd [ksrh fdlkuh esa vkt ds laoknnkrk gksa ;k laiknd
mudk dksbZ yxko ugha jg x;k gSA nwljh ckr ;s fd fdlku laca/kh bu [kcjksa dks
tkuus vkSj turk ds yk;d cukus dh dkfcfy;r Hkh vf/kdka'k laoknnkrkvksa esa ugha
jg xbZ gSA fganh ds dqN pqfuank v[kckjksa esa ljdkjh ;k Lo;a lsoh laLFkkvksa ds
v/;;u dh fjiksVZ gh tkudkjh ds rkSj ij is'k dj nh tkrh gS mlds dkj.k] çHkko
vkSj funku dh dksbZ xqatkb'k çdkf'kr [kcjksa esa u ds cjkcj gh jgrh gSA vaxzsth
v[kckjksa esa vycÙkk ,slh fjiksVZ dh leh{kk çdkf'kr gksrh gS ysfdu mÙkj Hkkjr
gh ugha ns'k ds vf/kdka'k fgLlksa ds fdlkuksa dh vaxzsth v[kckjksa rd igqap gh
ugha gSA dHkh dHkkj fganh ds jk"Vªh; v[kckjksa esa laikndh; ist ij ys[k
ns[kus dks fey tkrs gSa ysfdu og csgn gh ukdkQh gksrs gSaA<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">gekjh
—f"k ds bl cqjs nkSj dks ,d rjQ rks —f"k mit dh ewY; O;oLFkk vkSj
dtZnkj O;oLFkk esa lq/kkjksa dh t:jr gSA nwljh rjQ blds ekuoh; i{k tSls ihfM+r
ifjokj dh fo/kok vkSj cPpksa ds fy, iq[rk O;oLFkk djus tSlh phtksa ij /;ku nsuk
gh gksxkA blesa ls T;knkrj fo/kok,a toku gSa vkSj muds ikl nks ls nl ,dM+ rd dh
[ksrh ;ksX; tehu gSA tehu gekjs ns'k dh lcls cs'kdherh laink gSA bu vkSjrksa
dks bl rjg ls —f"k dk;Z djus yk;d cukuk gksxk rkfd os vius ifjokj dk [kpZ
vklkuh ls pyk ldsaA [ksrksa esa dke djus okyh esgurd'k vkSjrksa vkSj
iq#"kksa us ns'k dks [kk|kUu ds ekeys esa vkRefuHkZj cukus dk dke fd;k gSA
gekjh —f"k fQygky ,d Hkaoj esa Qalh gSA vxj [ksrksa dk i;kZoj.k'kkL= vkSj
vFkZ'kkL= xyr fn'kk esa x;k rks fQj —f"k {ks= esa dqN Hkh lgh fn'kk esa
ugha tk,xkA [ksrh dks cpkus vkSj dke o vkenuh dh lqj{kk ds fy, fdlkuksa dks
fQygky thounkf;uh leFkZu dh t:jr gSA t; fdlku flQZ ,d ukjk gh ugha jg tkuk
pkfg,A</span><b><sup><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt;">12</span></sup></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;"> dqy feykdj 'kks/k ds nkSjku ;g rF; mHkjdj lkeus vk, fd
efgykvksa dks fdlku dksbZ ugha ekurk pkgs og ljdkj gks ;k ehfM;k cfYd mls fdlku
lgk;d ds :i esa ekuk tkrk gSA pwafd [ksrh esa dke djrh ;s efgyk,a vui<+ gSa
blfy, ehfM;k bUgsa dksbZ roTtks gh ugha nsrk cfYd ;s dgsa fd ehfM;k esa xzkeh.k
efgykvksa ds fy, dksbZ LFkku gS gh ughaA<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">lanHkZ lwph%<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 22.5pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; tab-stops: 22.5pt; text-align: justify; text-indent: -22.5pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">1- Hkkjr dh tux.kuk] :jy&vcZu fMLVªhC;w'ku
v‚Q i‚iqys'ku] x`g ea=ky;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh ¼2011½A<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 22.5pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; tab-stops: 22.5pt 99.0pt; text-align: justify; text-indent: -22.5pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">2- uewuk losZ{k.k laxBu fjiksVZ] Hkkjr esa
—"kd ifjokjksa dh fLFkfr ds eq[; ladsrd] lkaf[;dh vkSj dk;ZØe dk;kZUo;u
ea=ky; Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh
¼2012&13½A<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 22.5pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; tab-stops: 22.5pt; text-align: justify; text-indent: -22.5pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">3- fVdSr] jkds'k] O;fäxr lk{kkRdkj] vçSy ¼2016½A<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 22.5pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; tab-stops: 22.5pt; text-align: justify; text-indent: -22.5pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">4- flag] pkS/kjh ;q)ohj] O;fäxr lk{kkRdkj vçSy
¼2016½A<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 22.5pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; tab-stops: 22.5pt; text-align: justify; text-indent: -22.5pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">5- uewuk losZ{k.k laxBu fjiksVZ ¼2012&13½A
Hkkjr esa —"kd ifjokjksa dh fLFkfr ds
eq[; ladsrd] lkaf[;dh vkSj dk;ZØe dk;kZUo;u ea=ky; Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyhA<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 22.5pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; tab-stops: 22.5pt; text-align: justify; text-indent: -22.5pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">6- LokehukFku] ,e-,l-] Kku vkSj dq'kyrk ls gksxk
[ksrh dk m)kj] laikndh; i`"B&8] nSfud fgUnqLrku] ubZ fnYyh] 13 väwcj
2007A <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 22.5pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; tab-stops: 22.5pt; text-align: justify; text-indent: -22.5pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">7- ih- lkbZukFk]oäO;&lcls cM+s —f"k ladV
dk nkSj] [ksr [kfygku MkV Cy‚xiksLV MkV
bu] 17 vçSy 2008A<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 22.5pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; tab-stops: 22.5pt; text-align: justify; text-indent: -22.5pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">8- us'kuy Økbe fjiksV~lZ C;wjks] ,Mh,lvkbZ
fjiksVZ] ,U;qvy&2011&12&13] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh ¼2011½A<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 22.5pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; tab-stops: 22.5pt; text-align: justify; text-indent: -22.5pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">9- ogh] us'kuy Økbe fjiksV~lZ C;wjks ¼2011½<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 22.5pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; tab-stops: 22.5pt; text-align: justify; text-indent: -22.5pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">10- [kka] M‚DVj eg#íhu O;fäxr lk{kkRdkj] vçSy
¼2016½A<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 22.5pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; tab-stops: 22.5pt; text-align: justify; text-indent: -22.5pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">11- lsaVj Q‚j áweu jkbV~l ,aM Xykscy tfLVl
¼lh,pvkjthts½ fjiksVZ] U;w;kdZ 11 ebZ]
2011A<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: 22.5pt; tab-stops: 22.5pt; text-align: justify; text-indent: -22.5pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">12- dqyJs"B] ds-ds-]
—f"k chek dk ekStwnk e‚My iwjh rjg foQy] fctusl HkkLdj] ubZ fnYyh ¼2010½A<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<b><sup><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt;">*</span></sup></b><b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">vfuy dqekj]</span></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;"> 'kks/kNk=] esokM+ ;wfuoflZVh] xaxjkj ¼fpÙkkSM+x<+½ jktLFkku</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt;">A<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">irk%
164] uhfr [kaM&rhu] bafnjkiqje] xkft;kckn] ;wih&201014<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<b><span lang="EN-US" style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span style="font-family: Kruti Dev 010;"><span style="font-size: 21.3333px;"><b>रिसर्च जनरल में प्रकाशित रिसर्च पेपर</b></span></span></div>
</div>
Dr. anil chaudhryhttp://www.blogger.com/profile/08506105320047150051noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752364577700614947.post-49532832058178018902013-09-27T23:16:00.000-07:002013-09-27T23:27:38.204-07:00मीडिया और किसान <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<h2 style="text-align: left;">
बाजार में खड़ा मीडिया और किसान सरोकार</h2>
अनिल चौधरी<br />
विश्व बिरादरी में भारत की पहचान मूलत: एक कृषि प्रधान देश की रही है। 21वीं सदी में नई औद्योगिक शक्ति के बतौर भारत के उदय के जोरदार दावों के बावजूद देश की ज्यादातर आबादी आज भी गांवों में कृषि या अन्य सहायक क्रियाकलापों से गुजर-बसर करती है। आजादी के 60 वर्षों के बाद भी भारतीय बस्तियां पश्चिमी देशों जैसी बुनियादी सुविधाओं व नागरिक चेतना से वंचित है। गांवों का तो और भी बुरा हाल है। यहां एकाधिक कारणों से आर्थिक ढांचा क्षत-विक्षत हुआ है तो सामाजिक बुनावट के भी रेशे बिखर गए हैं। शहरी व ग्रामीण इलाकों, शहरियों व देहातियों, संपन्न व वंचितों तथा अभिजन व आदिवासियों के बीच खाई और चौड़ी हुई है। लोकतंत्र की अर्थवत्ता इस खाई को पाटने से है लेकिन संसदीय लोकतंत्र के आधी सदी से भी ज्यादा के हमारे अनुभवों का निष्कर्ष इसके विपरीत जाता प्रतीत होता है। खास तौर पर पिछली सदी के आखिरी दशक में शुरू हुआ आर्थिक उदारीकरण व भूमंडलीकरण सामाजिक रूप से विघटनकारी साबित हुआ। इसने समर्थों को और शक्ति प्रदान की किन्तु वंचितों को पहले से ज्यादा कमजोर बना दिया। अमीरों व गरीबों के बीच फासला अभूतपूर्व ढंग से बढ़ा। ग्रामीण अर्थव्यवस्था बुरी तरह पिछड़ गई और देश का पेट भरने वाले किसान बड़ी संख्या में आत्महत्या करने को मजूबर हुए। उदारीकरण के परिणामस्वरूप लोकतंत्र को मजूबती देने वाले स्वर या तो मंद पड़ गए या उन्होंने कोई और राग अलापना शुरू कर दिया।<br />
<span class="Apple-tab-span" style="white-space: pre;"> </span>आज नकदी फसलों और अनाज उत्पादन, दोनों ही मोर्चों पर किसान शोषण का शिकार है। उन्हें न तो कपास व गन्ने का उचित मूल्य मिलता है और न ही धान, जवार, गेहूं या अन्य नकदी फसलों का। भूमंडलीकरण के बाद, जब किसानों को अंतरराष्ट्रीय प्रतिद्वंद्विता के बीच ज्यादा सब्सिडी और संरक्षण की जरूरत थी, उन्हें भ्रष्ट सहकारी बैंकों व साहूकारों के रहमोकरम पर असहाय छोड़ दिया गया। इसे विडंबना ही कहा जाएगा कि जहां देश के बड़े औद्योगिक समूह सब्सिडी सहित अरबों रुपयों के ऋण आसानी से हासिल कर लेते हैं, वहीं किसानों को अपनी फसलों हेतु मामूली रकम के लिए भी एड़ी-चोटी का जोर लगाना पड़ता है। उद्योगपतियों का विशेष रियायतों के बावजूद ऋण हजम कर जाने पर भी बाल बांका नहीं होता, किसान मामूली किश्त अदा न कर पाने के कारण हवालात में ठूंस दिए जाते हैं या खेत नीलाम कर दिए जाते हैं। घाटे और कर्ज में डूबे देश के कई हिस्सों के किसान इन परिस्थितियों में खुद को असहाय पाकर बड़ी संख्या में आत्महत्या करने को विवश हुए हैं और यह क्रम बदस्तूर जारी है।<br />
परंपरागत रूप से मीडिया को लोकतंत्र का चौथा स्तंभ कहा गया है। लेकिन आर्थिक उदारवाद के मौजूदा दौर में वैश्विक रूप से पत्रकारिता की [चाहे वह प्रिंट हो या इलेक्ट्रानिक यह परिभाषा अपने अर्थ खो रही है। एक जमाने में पत्रकारिता एक मिशन मानी जाती थी। समाचार माध्यमों से सत्ता-प्रतिष्ठान के बजाय विपक्ष की भूमिका निभाने की अपेक्षा की जाती थी। इस भूमिका में खरे उतरने वाले पत्रकार अपनी विपन्नता के बावजूद समाज में इज्जत पाते थे। पिछले दो दशकों में तेजी से बदले सामाजिक-आर्थिक परिदृश्य में आज पत्रकारिता एक मुनाफेदार कारोबार का स्वरूप ग्रहण कर चुकी है। भारत में आर्थिक उदारीकरण और भूमंडलीकरण की बयार ने मानव गतिविधियों की तमाम किस्मों का आंतरिक कायान्तरण किया। पत्र, पत्रकारिता और पत्रकार भी इससे अछूते नहीं रहे।<br />
<span class="Apple-tab-span" style="white-space: pre;"> </span>उन्नीस सौ नब्बे के दशक के बाद देशभर में समाचार माध्यमों का अभूतपूर्व विस्तार हुआ है। इस दरम्यान अंग्रेजी अखबारों का वर्चस्व टूटा और भाषाई अखबारों के साथ-साथ टीवी पत्रकारिता ने सफलता के आश्चर्यजनक कीर्तिमान स्थापित किए। देशभर में साक्षरता दर में हुई बढ़ोतरी के सुपरिणाम निकलने शुरू हुए और पत्र-पत्रिकाएं शहरों-कस्बों की सीमाएं लांघ दूर देहातों तक अपनी पैठ बनाने में कामयाब हुईं। राष्ट्रीय अखबारों के जिला स्तरीय संस्करण निकलने लगे और संवाददाताओं को विज्ञापन जुटाने का दायित्व सौंपा जाने लगा। इसके साथ-साथ निजी टेलीविजन चैनलों को खबरों के प्रसारण की इजाजत के बाद पैदा हुई खबरिया चैनलों की बाढ़ ने तो मीडिया को एक कमाऊ इंडस्ट्री में तब्दील कर दिया। समाचार माध्यम आम जन तक उपभोक्ता सामग्रियों के प्रचार को पहुंचाने का प्रमुख जरिया बन गए। भारी लागत मूल्य वाले अखबार को सस्ती कीमत में बेचकर भी अखबार मालिक विज्ञापनों की बदौलत भारी मुनाफा कमाने की स्थिति में आ गए।<br />
<span class="Apple-tab-span" style="white-space: pre;"> </span>आज मुख्यधारा की पत्रकारिता पूरी तरह बाजार के नियंत्रण में है। दूसरे उपभोक्ता उत्पादों की तरह ‘खबर’ को भी एक उत्पाद समझा जाता है और इसे ‘बेचने’ और मुनाफेदार बनाने के लिए मार्केटिंग के नुस्खों का इस्तेमाल किया जाता है। परिणामस्वरूप किसी जमाने में स्वायत्त हैसियत रखने वाले पत्रकार अब बाजार प्रबंधकों के निर्देशों से संचालित होते हैं और खबरों के चयन में ‘व्यावसायिक हित’ निर्णायक भूमिका निभाने लगे हैं। ऐसे में देश की बड़ी आबादी, जो दुर्भाग्यवश गरीब भी है, के सरोकार मीडिया की सुर्खियों में हाशिए पर धकेलने का सिलसिला चल निकला है। बीते एक दशक में आर्थिक तंगी के कारण लाखों किसानों के आत्महत्या कर लेने की दर्दनाक कहानियां मीडिया इंडस्ट्री में मनोरंजक खबरों के बीच दम तोड़ गईं। इसी तरह विशेष आर्थिक क्षेत्रों की खातिर उजड़े किसान, जीएम फसलों का मकड़जाल, बाजार के इशारे पर बदलता भूमि उपयोग, गांवों में बुनियादी सुविधाओं की बदहाली, बेरोजगारी, कानून-व्यवस्था, दलित-महिला उत्पीड़न आदि मुद्दे सामान्यतया चटपटी खबरों की रेलमपेल में पीछे छूट गए हैं। टीवी के लिए भी किसानों की आत्महत्या की खबर एक चटखारे अंदाज में जगह पाईं या फिर उसको राजनीति से जोड़कर समूचा परिदृश्य ही बदल दिया गया। ग्रामीण विकास की अवधारणा को ही उलट-पुलट करने का काम इस दौर में मीडिया खासकर टीवी ने बड़ी बेरहमी के साथ किया। शहरीकरण की अंधीदौड़ से शहरों में फैली अराजकता को तो मीडिया ने कवरेज का मुख्य बिंदू माना लेकिन उसके कारणों की पड़ताल करने की जहमत नहीं उठाई गई। कभी भी गांवों की उस खिड़की में झांकने की जहमत टीवी पत्रकारों ने उठाना गवारा नहीं समझा जहां मूलभूत सुविधाएं सिरे से अभी भी गायब हैं, और हैं भी तो भ्रष्टाचार की बेल ने उनको इस कदर जकड़ा कि उसका बीस फीसदी से अधिक वहां तक पहुंच ही नहीं पाया। यह भी देखना गवारा नहीं किया गया या किया जा रहा कि देश का पेट पालने वाली अस्सी फीसदी जनता के पास क्या है, क्या दिया गया और उसका हश्र क्या हुआ। हां , इतना अवश्य होता है कि जब कोई बड़ा नेता राहुल गांधी सरीखा किसी झोपड़ी में रात बिताता है तो वह खबर समूचे दिन सुर्खियों में रहती है और एक गरीब परिवार को टीवी के जरिए बेचने का काम किया जाता है।<br />
गलती मीडिया की कैसे मानी जाए, दरअसल ग्रामीण परिवेश से जुड़े मीडियाकर्मियों का घोर अकाल भी है या दूसरे शब्दों में कहें गांव से जुड़ी खबरों के लिए स्थान ही नहीं है। जिसको लौकी की बेल या पेड़ का फर्क नहीं मालूम और जिसको शुगर की क्यूब बनने के पीछे की पीड़ा पता ही नहीं उससे कैसे हम किसानों के दुख-दर्द या गुड़ की सोंधी महक के उजागर करने की कल्पना कर सकते हैं।<br />
लेकिन यह नहीं भूलना चाहिए कि रेडियो और दूरदर्शन को पापुलर बनाने के पीछे इसी ग्रामीण जनता का ही हाथ है। यही वजह है कि अब चाहे वह पत्र-पत्रिकाएं हों, दूरदर्शन हो, रेडियो हो या फिर निजी चैनल गांवों को टारगेट कर रहे हैं। रेडियो के स्टेशन अब गांवों में खोलने की कवायद की जा रही है। गांवों में कालसेंटर स्थापित करने के पीछे भी वहां पर सस्ते श्रम की गणित बिठाई जा रही है। अब वह दौर है जब खाद्यान्न संकट की खबरों ने सबको हिलाया है और इराक-इरान जैसे रेगिस्तानों के देश में शेख खेती करने की वकालत कर रहे हैं। निजीकरण के चलते उपजी भयावह मंदी की तस्वीर किसी से छिपी नहीं है। इस बात को सीएसीपी के पूर्व चेयरमैन डॉ. टी हक भी मानते हैं कि भारत की सुदृढ़ कृषि अर्थव्यवस्था ने ही मंदी की मार से बचाया। लेकिन यह दुर्भाग्य ही है कि खेती-किसानी को विज्ञापनदाता न होने की वजह से हाशिए पर धकेलने का काम किया गया। उन्होंने यह भी स्पष्ट किया कि अब खेती की अनदेखी करने वाले मीडिया को उसकी कीमत चुकानी होगी। और शायद यही वजह है कि प्रसार व प्रसारण बढ़ाने के लिए अब क्षेत्रीय संस्करणों व स्थानीय चैनलों की लंबी दौड़ दिखाई दे रही है। <br />
पत्रकारिता आज कई स्तरों पर संक्रमण के दौर से गुजर रही है। पहला, संक्रमण इसकी बुनियादी पहचान का है। पत्रकारिता के गुरु बिल कोवाच के शब्दों में, ‘पत्रकारिता का मुख्य उद्देश्य नागरिकों को ऐसी सूचनाएं उपलब्ध कराना है, जिसकी मदद से वे स्वतंत्र चेता और स्वशासित बन सकें।’ लेकिन पत्रकारिता के इस सिद्धांत को बाजार अर्थव्यवस्था की ओर से चुनौती मिल रही है। टेक्नोलॉजी नए आर्थिक संगठनों और सूचना संस्थानों को जन्म दे रही है, जो पत्रकारिता के चरित्र को भीतर ही भीतर बदल रहे हैं। आज स्वतंत्र पत्रकारिता को सरकारी सेंसर से उतना डर नहीं, जितना कि कारोबारी हस्तक्षेप से है। क्या लोकतंत्र को मजबूती प्रदान करने के अपने प्राथमिक कार्यभार को तिलांजलि दे यह एक मुनाफेदार करोबार तक सिमट कर रह जाएगी? क्या मीडिया की भूमिका बाजार के संदेशवाहक मात्र की रह जाएगी? क्या सिर्फ मोटी जेब वाले उपभोक्ता वर्ग तक ही इसका सरोकार रहेगा और बाजार से बाहर छूट गया किन्तु आर्थिक रूप से विपन्न वृहत्तर समाज इसकी चिंताओं से बाहर हो जाएगा? सत्ता-प्रतिष्ठान के बजाय विपक्ष की भूमिका को छोड़ क्या पत्रकारिता सत्ता की निरंकुशता को वैधता प्रदान करने और उपभोक्तावादी मानसिकता को आगे बढ़ाने का जरिया मात्र रह जाएगी?<br />
उपरोक्त प्रश्न पत्रकारिता के चरित्र एवं भविष्य के बारे में विचार करने की जरूरत को रेखांकित करते हैं। इन प्रश्नों से जुड़े अलग-अलग आयामों पर बुद्धिजीवियों ने अवश्य विचार किया है लेकिन इन्हें समग्र रूप से सोचा जाना चाहिए और इसकी पड़ताल कर निष्कर्षों पर भी पहुंचा जाना चाहिए। यह ध्यान देने योग्य तथ्य है कि लोकतंत्र सिर्फ सार्विक मतदान के जरिए सरकार चुन लेने भर की कवायद नहीं है। यदि समाज में सभी को आगे बढ़ने के समान मौके नहीं मिलते या सामाजिक-आर्थिक व राजनीतिक प्रगति के फलों के रसास्वादन का मौका नहीं मिलता, तो लोकतंत्र महज एक साइनबोर्ड भर रह जाएगा। चूंकि मीडिया की भूमिका लोकतंत्र के स्वास्थ्य की निगरानी रखने वाले डॉक्टर की है, इसलिए इसके पथभ्रष्ट होने के दुष्परिणामों का आसानी से अंदाजा लगाया जा सकता है।<br />
भारत में नगरीकरण शास्त्रीय संदर्भ में आधुनिक चेतना का वाहक नहीं बना। चूंकि हमारे देश में लोकतंत्र का नागरिक चेतना से खास वास्ता नहीं है, शिक्षा व सूचना से वंचित गांवों में इसने पारंपरिक सामुदायिक जीवन को नष्ट कर हिंसक धडे़बंदियों को जन्म दिया है। हाल फिलहाल बाजार अर्थव्यवस्था के गांवों तक पहुंचने के बाद से उपभोक्तावाद व अश्लील संस्कृति ने गांवों की बदसूरती की रही-सही कसर भी पूरी कर दी। ऐसे में मीडिया का रोल खासकर टीवी पत्रकारिता का और भी अहम हो जाता है क्योंकि किसी भी देश की तरक्की का रास्ता खेती-किसानी से ही होकर गुजरता है और एक स्वस्थ देश के निर्माण में वहां के युवाओं की भूमिका महती होती है।<br />
<br />
<br />
<br />
<br /></div>
Dr. anil chaudhryhttp://www.blogger.com/profile/08506105320047150051noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752364577700614947.post-363074402874230622013-09-10T03:44:00.000-07:002013-09-10T03:45:59.604-07:00सियासत का खेल<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<br />
<br />
सियासत को लहू पीने की लत है, <br />
<br />
वरना मुल्क में सब खैरियत है।<br />
<br />
मुजफ्फरनगर हिंसा की चपेट में है और आधा सैकड़ा लोगों की जान जाने के बाद भी नफरत की भड़की इस आग में राजनेता रोटियां सेकने से बाज नहीं आ रहे। आएं भी क्यों, उन्हें लगता है कि सत्ता का रास्ता इन्हीं गलियारों से होकर जाता है। लोहिया का समाजवाद क्या यही था या राम ने ऐसे रामराज की कल्पना कभी की होगी। उत्तर हर पढ़ा लिखा और अनपढ़ आदमी भी दे सकता है लेकिन वह संगठित नहीं है इसलिए उसके एकल विचार की कोई एहमियत नहीं और न ही कभी तवज्जो दी जाती है।<br />
<br />
मुजफ्फनगर की इस सांप्रदायिक हिंसा की खूब चीरफाड़ होगी। एक से बढ़कर एक सामाजिक, राजनीतिक विश्लेषक समीक्षा करेंगे लेकिन हकीकत के धरातल पर असली समीक्षा उन्हें ही करनी है जिनको वहां रहना है। खेती करनी है या खेती से अपने घर बनाने सवारने हैं। ऐसे समाज में घूम रहे वोट के भूखे भेड़ियों से बचना अब उस हर शख्स का काम है जो जयश्रीराम के नारों के साथ तलवारें म्यान से निकालते हैं या फिर अल्लाह के नाम पर खंजरों की धार तेज करते हैं।<br />
<br />
इतिहास गवाह है कि जब-जब इस गंगा-जमुनी तहजीब पर किसी की बुरी नजर पड़ी तब-तब इस इलाके में रहने वाले सभी मजहब के लोगों ने उस चुनौती को अपनी माटी की अस्मिता से जोड़कर उसका मुकाबला किया।<br />
<br />
कितना भी बड़ा मुकदमा गांव की पंचायत में बेहद शालीनता के साथ निबटा लिया गया। रामकिशन ने खुद चंदा देकर मस्जिद बनवाने में योगदान किया तो आसिफ मियां ने कन्नी लेकर मंदिर की नींव में उसी शिद्दत के साथ योगदान किया। तो नफरत आई कहां से। स्वाभाविक है इसके उत्तर खुद ही तलाशने होंगे।<br />
<br />
अब न वो पंचायतें रहीं ओर न ही वे हुक्मरान जो कौमी एकता की मिसाल बनते थे। पंच भी घर से ही एक पक्षीय फैसला करके पंचायतों में जाने लगे तो ऐसी पंचायतों का ही अस्तित्व अंतिम सांस ले रहा है। इस बात की चिंता स्वर्गीय महेंद्र सिंह टिकैत को भी थी। अक्सर उनके साथ काफी लंबी-लंबी गुफ्तगू हो जाती थी तो इस बात पर वह काफी असहज और चिंतिक दिखते थे। कहते थे कि इसीलिए समाज का पतन हो रहा है और चरित्र गिर रहा है। और जिस समाज का चारित्रिक पतन होने लगता है तो ऐसे कौमें इतिहास में ज्यादा दिन जिंदा नहीं रह पातीं इसीलिए इनको जोड़ने की कोशिश होती रहनी चाहिए। यही राजनीतिक दलों की स्थिति है। <br />
<br />
मुजफ्फनगर की घटना में आपको ये सभी तत्व मिल जाएंगे। कवाल में हुई घटना आक्रोश का परिणाम थी लेकिन उसको हवा देने का काम किया सबसे पहले प्रशासन ने उसके बाद हिन्दू संगठनों ने और इसका राजनीतिक लाभ लेने का गणित भिड़ाया सपा ने। इस त्रिशंकुषड़यंत्र के बीच जिसके दो बेटे मारे गए उस बाप की चीत्कार पंचायत के मंच के शोर में कहीं गुम हो गई और वोटों के धु्रवीकरण का शंखनाद हावी होता चला गया।<br />
<br />
कुछ सवाल यहां और भी खड़े हो रहे हैं। माना जाता है कि समाज का सबसे तीव्र बुद्धि वाला तबका होता है जो प्रशासनिक व्यवस्था को संचालित करता है। लेकिन प्रशासनिक अधिकारी भी पार्टीबंदी में उलझकर रह गए हैं। देश की अस्मिता, सार्वभौमिकता और अखण्डता को बचाए रखने की कसम खाने वाला यह प्रशासनिक अमला अधिकांशतया ऐसे नेताओं के तलवे चाटता दिखाई दे रहा है जिनकी न कोई विचारधारा है और न ही कोई जमीर। इनमें से कोई हिन्दू के नाम पर समाज में विष घोल रहा है कोई जाति के नाम पर। अब तो गोत्र तक लोग उतर आए हैं।<br />
<br />
सभी कहते नहीं अघाते कि देश या प्रदेश बर्बादी की कगार पर है। उनसे पूछो कि समस्या का हल क्या है तो तपाक से कहते हैं कि हमारे धर्म या जाति का नेता सीएम या पीएम बने तो समस्या खत्म।<br />
<br />
सवाल ये उठता है कि इस सोच को पैदा ही क्यों होने दिया गया। इसके लिए देश की आजादी के बाद के लोगों को दोष के कटघरे में खड़े किया जाए या फिर उससे पहले के अलंबरदारों को या उससे भी पहले के, जब से समाज अस्तित्व में आया। सवाल का जवाब मिलना बेहद कठिन है।<br />
<br />
जब कोई मजहब आपस में बैर करना सिखाता ही नहीं है तो ऐसे लोगों को राक्षस या जिन्नात की श्रेणी में नहीं रखा जाना चाहिए जो बैर करना सिखा ही नहीं रहे बल्कि उसके लिए मजबूर कर रहे हैं।<br />
<br />
मैं फिर मुजफ्फनगर की घटना पर ही आ रहा हूं। प्रशासन ने आधा सैकड़ा लोगों के शवों को देख अपनी आत्मा की आवाज सुनी और जिन लोगों को शुरुआती दौर में नामजद किया गया था उनको निर्दोष करार दिया। यही एकमात्र लोगों की मांग भी थी लेकिन यह सब तब किया गया जब दो कौमों के बीच नफरत की खाई को इतना चौड़ा होने का मौका मिला जिसको भरने में दशक बीत जाएंगे।<br />
<br />
चौधरी महेंद्र सिंह टिकैत ने रामजन्म भूमि विवाद से भड़की इन दोनों समुदाय के बीच की नफरत को भोपा में 8 अगस्त 1989 को पाटने का ही काम नहीं किया बल्कि आपसी भाईचारे की नींव को दशकों तक इतना मजबूत रखा, कि इस दौरान बड़े से बड़ा सांप्रदायिक हवा का झोंका उसका बाल भी बांका नहीं कर सका। इस विरासत को उन्होंने जिनको सौंपा वह भी लाख कोशिशों के बाद इस झोंके को नहीं रोक पाए। अब देखना ये है कि इस कौमी एकता की नींव के पत्थर कौन-कौन साबित होंगे, इसका मुझे भी बेसब्री से इंतजार रहेगा। इसलिए सही कहा गया है-<br />
<br />
लोग टूट जाते हैं एक घर बसाने में, तुम तरस नहीं खाते बस्तियां जलवाने में..।<br />
<br />
<br />
<br /></div>
Dr. anil chaudhryhttp://www.blogger.com/profile/08506105320047150051noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752364577700614947.post-19348708019191573992008-08-27T06:20:00.000-07:002008-08-27T06:23:53.588-07:00परमाणु करार भारत की जनता के साथ छलावा<a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://1.bp.blogspot.com/_JEaY_Hwp3Rg/SLVVAYvoWAI/AAAAAAAAAAM/JSzIApJW9z4/s1600-h/anil+ji.jpg"><img style="margin: 0pt 10px 10px 0pt; float: left; cursor: pointer;" src="http://1.bp.blogspot.com/_JEaY_Hwp3Rg/SLVVAYvoWAI/AAAAAAAAAAM/JSzIApJW9z4/s200/anil+ji.jpg" alt="" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5239187206646028290" border="0" /></a><br /><br /><br /><br />परमाणु अप्रसार संधि को लेकर देश में अभी भी बेहद अनिश्चितता का माहौल बना हुआ है। इस मुद्दे पर भले ही वामपंथियों ने यूपीए सरकार से समर्थन वापस ले लिया है लेकिन कांग्रेस किसी भी कीमत पर इस संधि की पक्षधर है और इसके लिए वह हर बाधा को पार करने के लिए आतुर दिख रही है। एक तबका विकास के लिए परमाणु करार का हितैषी है तो एक बड़ा हिस्सा इसके दुष्परिणाम से विचलित। आखिर वामपंथी विरोध के पीछे का तर्कशास्त्र क्या है और क्या वाकई परमाणु ऊर्जा ही विकास का एकमात्र साधन बचा है या फिर और भी कोई रास्ता है। यदि कांग्रेस सरकार हर हालत में समझौता कर लेती है तो फिर देश और बाहर के राजनीतिक हालात क्या होंगे। इस परमाणु डील के दूरगामी परिणाम क्या होंगे और वह कौन सा मॉडल है जिसे वामपंथी चाहते हैं। इन्हीं मुद़दों पर तेज तर्रार कम्युनिस्ट पार्टी के युवा नेता अतुल अंजान से विस्तृत बातचीत कर परमाणु करार पर हो रही रार के बारे में जानने की कोशिश की गई।<br /><br />1: ऊर्जा उत्पादन का सीधा रिश्ता विकास से है। किसी एक स्रोत से हमें पर्याप्त ऊर्जा नहीं मिल सकती। प्रदूषण नियंत्रण और ग्लोबल वार्मिंग में कटौती के मद़देनजर परमाणु ऊर्जा का उपयोग जरूरी बताया जाता है। ऐसे में अगर भारत को अपनी मौजूदा औद्योगिक रफ्तार बनाए रखनी है तो उसे परमाणु ऊर्जा को अपनाना पड़ेगा। क्या आप विकास के लिए परमाणु ऊर्जा को जरूरी समझते हैं ?<br /><br />1: विज्ञान और तकनीक के बढ़ते दायरे के चलते ऊर्जा की जरूरत से कोई समझदार व्यक्ति इंकार नहीं कर सकता। लेकिन ऊर्जा के उत्पादन के स्रोतों के संबंध में विश्वव्यापी बहस चल रही है। जिस आणविक ऊर्जा की बात अमेरिका व यूरोप के लोग तीसरी दुनिया के देशों को प्रस्तावित कर रहे हैं उसी ऊर्जा के उत्पादन की प्रक्रिया से उत्पन्न कुप्रभाव पर गहरी बहस यूरोप के पर्यावरणविदों, वैज्ञानिकों और साधारण नागरिकों में चल रही है। शायद इसीलिए दुनिया के सर्वाधिक ऊर्जा के विभिन्न स्रोतों का इस्तेमाल करने वाले अमेरिका में तेल व गैस का भरपूर दोहन किया जा रहा है और बीस वर्षों से अमेरिका में कोई नए आणविक ऊर्जा केंद्र स्थापित नहीं किए गए। फ्रांस एकमात्र यूरोप का अकेला देश है जहां साठ फीसदी से अधिक ऊर्जा का स्रोत आणविक ऊर्जा है। और वहां आणविक प्रयोगों से उत्पन्न होने वाले दुष्प्रभावों को सोचकर फ्रांसीसी जनता का एक बड़ा हिस्सा ऊर्जा के लिए गैर आणविक स्रोतों 'सोलर एनर्जी' के प्रयोगों पर अपनी सरकारों पर बल दे रहा है।<br /><br /><br />2: परमाणु ऊर्जा तक पहुंचने का रास्ता अमेरिका से होकर गुजरता है। एनपीटी पर हस्ताक्षर किए बिना कोई देश हमारे साथ परमाणु सहयोग को तैयार नहीं होगा। अलबत्ता अमेरिका अपने करार के जरिए ऐसा करने को तैयार है। लेकिन भारत में वामपंथी दल अमेरिका से परमाणु करार के विरोधी हैं। इस विरोध का मतलब परमाणु ऊर्जा की राह को हमेशा के लिए बंद करने जैसा नहीं?<br /><br />2: अमेरिका द्वारा प्रतिपादित साम्राज्यवादी विस्तार के ऊपर आधारित परमाणु अप्रसार संधि का दस्तावेज एनपीटी तीसरी दुनिया के देशों के लिए भेदभावपूर्ण ही नहीं वरन अपनी सैन्य शक्ति के आधार पर दादागिरी दिखाने का दस्तावेज है। इसीलिए संयुक्त राष्ट्र संघ में बोलते हुए तत्कालीन प्रधानमंत्री राजीव गांधी ने एनपीटी पर भारत की ओर से हस्ताक्षर करने से इंकार किया था। उन्होंने अमेरिका से परमाणु प्रसार व परीक्षण पर 'ऊर्जा एवं सैन्य आवश्यकताओं सहित' रोक लगाने के लिए विश्व बिरादरी को आश्वस्त करने की मांग की थी और उनका यह दृष्टिकोण तीसरी दुनिया के देशों ने स्वीकार किया था जो आज भी प्रासंगिक है, और यही 'राजीव गांधी डॉक्टराइन' कहलाती है।<br />किसी देश के लिए उसकी आंतरिक, सामाजिक, विकासशील, वैज्ञानिक एवं स्वास्थ्य संबंधी आवश्यकताओं की पूर्ति के लिए परमाणु परीक्षण पर रोक लगाने या उसकी निगरानी करने के लिए अमेरिका व उसके सहयोगी साम्राज्यवादी देशों को निर्धारण करने का अंतिम फैसला करने का अधिकार कैसे प्राप्त हो जाता है। उन्हें किसने खलीफा बना दिया। दुनिया शांतिपूर्ण रहे, तनावमुक्त रहे, यह तो सभी देशों के जनगण की इच्छा है। अकेले अमेरिका व उसके सहयोगी देश मानवता के स्वघोषित पहरेदार कैसे बन सकते हैं। दुनिया में सबसे ज्यादा प्रदूषण फैलाने वाला, माहौल को गर्म करने वाला, प्रकृति के सामंजस्य को विचलित करने वाला और जनतंत्र की आड़ में देशों पर सैन्य हमला करने वाला अमेरिका सबसे ज्यादा कार्बन पैदा कर रहा है।<br />जब संयुक्त राष्ट्रसंघ के तत्वावधान में मानवता को बचाने व प्राकृतिक माहौल को बेहतर बनाने, नदियों व पहाड़ों को सुरक्षित रखते हुए वायुमंडल को परिष्कृत करने के लिए और विश्व की खाद्य सुरक्षा को बरकरार रखने के लिए, कृषि उत्पादन पर नकारात्मक प्रभावों को रोकने के लिए दुनिया के 140 देश जापान में इकट्ठा होकर 'क्योटो प्रोटोकाल' का मसविदा तैयार करते हैं तो अमेरिका व उसके सहयोगी देश उस पर हस्ताक्षर करने से मना कर देते हैं। उनका कहना है कि 'क्योटो प्रोटोकाल' से अमेरिका का विकास बाधित हो जाएगा। अपने निजी देशीय स्वार्थ के लिए अत्यधिक कार्बन उत्सर्जन कर दुनिया व वायुमंडल को प्रदूषित होने से बचाने के लिए क्या अमेरिका की सरकार नैतिक रूप से जिम्मेदार नहीं है। लाखों टन घातक बमों से अफगानिस्तान व इराक पर हमला कर अमेरिका ने मध्य एशिया, खाड़ी देशों सहित भारत के वातावरण को गर्म माहौल में तब्दील कर दिया है। इसके लक्षण भारत की जलवायु पर साफ दिखाई दे रहे हैं। ऐसी स्थिति में दुनिया के सबसे बड़े लोकतांत्रिक देश भारत के 110 करोड़ लोगों का चिंतित होना स्वाभाविक है और भारत के वामपंथ सहित संवेदनशील लोग अमेरिका से पूछ रहे हैं कि इस अन्याय के विरूद्व विरोध प्रकट करना क्या मानवता को बचाने की लड़ाई का हिस्सा नहीं है।<br /><br />भारतीय वामपंथ और उसकी प्रतिनिधि कम्युनिस्ट पार्टी अमेरिकी जनता की विरोधी नहीं है बल्कि अमेरिकी सरकार की साम्राज्यवादी, विस्तारवादी एवं अंतरराष्ट्रीय वित्तीय पूंजी हमलावर नीतियों की विरोधी हैं। हमें याद रखना चाहिए कि अमेरिकी जनता भी साम्राज्यवादी, विस्तारवादी अपनी सरकार की नीतियों के खिलाफ उठकर खड़ी होती है।<br /><br />तीन चार वर्ष पूर्व 10 लाख अमेरिकी नर-नारियों ने वाशिंगटन व न्यूयार्क में प्रदर्शन कर मांग की थी कि दुनिया के अत्यंत पिछड़े देशों के ऊपर अंतरराष्ट्रीय मुद्रा कोष व विश्व बैंक के लदे कर्जे माफ कर दिए जाने चाहिए। क्या अमेरिका के राष्ट्रपति ने चाहें वह किसी भी दल के हों अपनी ही जनता की इस तर्क पूर्ण, न्यायपूर्ण मांग स्वीकार- नहीं। यह वह प्रश्न हैं जिन पर ध्यान देना जरूरी है।<br /><br /><br /><br />3: क्या भारत को परमाणु अप्रसार संधि में हस्ताक्षर करने चाहिए? यदि नहीं तो आपकी नजर में भारत के लिए परमाणु हथियार के विकल्प को खुला रखने की व्यावहारिक जरूरत क्या है<br /><br />3 भारत को किसी भी स्तर पर गैर-बराबरी पर आधारित संधि पर हस्ताक्षर नहीं करने चाहिए। तनाव रहित, शांतिपूर्ण, सह'अस्तित्व पर आधारित तथा संयुक्त राष्ट्रसंघ के मानवाधिकारों पर आधारित विश्व स्थापना की ओर आगे बढ़ने को यह जरूरी है कि परमाणु संपन्न अमेरिका सहित पी-5 देश भविष्य में किसी भी प्रकार के परमाणु परीक्षण पर एकतरफा रोक की घोषणा करें। परमाणु सैनिक उपकरण के निर्माण पर तत्काल रोक लगाएं और परमाणु हथियारों को शनै: शनै: समाप्त करने की दिशा में आगे बढ़ें। अगर यह ऐलान होता है कि भारत को विश्व के अन्य देशों के साथ मिलकर परमाणु अप्रसार संधि पर हस्ताक्षर कर देने चाहिए। ऐसा नहीं होता तो यह कैसे मान लिया जाए कि भारत दुनिया पर दादागिरी कायम करने के लिए परमाणु सैन्य शक्ति का विकल्प खुला रखकर कुछ अनहोनी कर देगा।<br /><br />भारत ने आज तक किसी देश पर हमला नहीं किया। अमेरिका ने तो पचासों देशों में एकतरफा सैन्य दखलंदाजी की, परमाणु हथियार चलाए। लाखों लोगों को मारा और इसके बावजूद भी वह विवेकवान परमाणु शक्ति देश होने का गौरव हासिल करने के लिए बेशर्मी से विश्व बिरदारी के सामने खड़ा हो जाता है। इन तथ्यों को रखने से सत्य की जांच हो जाती है। मात्र अमेरिकी विरोध मेरा मकसद नहीं।<br /><br /><br />4: आज दुनिया को देखें तो सामाजिक-आर्थिक स्तर पर विकास के एक ही 'बाजार केंद्रित, अमेरिकी' मॉडल का बोलबाला है। भारत भी उसी राह पर चलता दिखाई देता है। इस मॉडल से जो संस्कृति निकलती है, उसके मुताबिक धरती के सारे संसाधन मनुष्य के लिए हैं और मनुष्य की भूख की कोई सीमा नजर नहीं आती है। क्या प्राकृतिक संसाधनों के 'प्रति व्यक्ति' इस्तेमाल की कोई सीमा होनी चाहिए। उपभोक्तावाद की वर्तमान दशा को देखते हुए क्या आपको गांधी की आज के संदर्भ में कोई राजनीति की सार्थकता महसूस होती है<br /><br />4 विश्व के अधिकांश देशों में भूख गरीबी, अशिक्षा, अत्यंत सीमित स्वास्थ्य सुविधाएं आज के दौर में साफ दिखाई दे रही हैं तथाकथित शीत युद्व की समाप्ति के बाद ' एक ध्रुवीय विश्व' की सोच को लेकर अमेरिका व उसके सहभागी 'ग्लोबल विलेज' के लोकलुभावन नारे के तहत बाजारवाद की आड़ में अंतर्राष्ट्रीय वित्तीय पूंजी को स्थापित करने के महाअभियान में जुटे हैं। साम्राज्यवादी विचारधारा से लैस अर्थशास्त्री अब तीसरी दुनिया के देशों के बाजार पर अपने उत्पादित माल का कब्जा कराने, उनके जल-जंगल-जमीन सहित प्राकृतिक संसाधनों खदान से लेकर खेती तक हथियाने के लिए नई नीतियां पेश कर रहे हैं। अफ्रीका के देशों के सोना से लेकर मैगजीन तक लूट कर ले जा रही अमेरिका सहित यूरोप की बहुराष्ट्रीय कंपनियां इन देशों के जन-गण को कंगाल बना रही हैं। कंगाली बढ़ाने में साम्राज्यवादी देशों का अपनी बहुराष्ट्रीय कंपनी और कॉरपोरेट घरानों को कूटनीतिक व राजनीतिक संरक्षण ही नहीं है वरन् उनके हितों की रक्षा के लिए वह सैनिक कार्रवाई भी करती हैं। वहीं दूसरी ओर भूख व अकाल की स्थिति पैदा होने के लिए जिम्मेदार होने के बावजूद विश्व बिरादरी के सामने अपना मानवीय चेहरा दिखाने के लिए विश्व बैंक की ओर से कुछ डॉलर दान में देकर दानदाता का तमगा हासिल करने में जुटे हुए हैं। बीबीसी व सीएनएन व संचार माध्यम में यह फोटो भी दिखाए कि अकालग्रस्त बच्चे व माता को अमेरिकी व यूरोप के डॉक्टर कुछ बिस्कुट व ओस की बूंदें चटा रहे हैं। एक न्ययपरक 'विश्वसमाज' एवं 'विश्वग्राम' बनाने की दिशा में घृणित कार्रवाई मानवता के साथ अन्याय ही नहीं जुगाली भी है।<br /><br /><br />पूंजीवादी के और आज के दौर के आक्रामक पूंजीवाद के द्वारा मानवीय संवेदनाओं से लैस विश्व नागरिक बनाने की दिशा में आ रही प्रलयंकारी नीतियों को बदलना होगा और इसे बदलने की दिशा में बुद्व की करूणा, लिंकन का साहस, मार्क्स के वैज्ञानिक समाजवाद, लेनिन की दृढ़ता, मार्टिन लूथर किंग की सामाजिकता और गांधी की अहिंसा व लोककल्याण की नीति के विशाल सामंजस्य की आवश्यकता आज के दौर की प्राथमिकता होनी चाहिए।<br /><br /><br />5 : भारत और चीन की मौजूदा आर्थिक वृद्धि से कई पश्चिमी अर्थशास्त्री चिंतित हैं। उनका तर्क है कि अमेरिका की रहा पर चल रहे इन देशों की आधी आबादी भी वहां के मध्यमवर्ग की तरह लगे तो उनकी जरूरतें पूरी करने को दो धरतियां भी कम पड़ेंगी। पृथ्वी के प्राकृतिक संसाधनों की सीमितता को देखते हुए उनकी बात में दम दिखाई पड़ता है। आप क्या कहेंगे?<br />5 : एक सभ्य विश्वग्राम में सिर्फ न्यायसंगत होने की गुहार लगाना और मानवीय अधिकारों की चर्चा करने से बात नहीं बनेगी। इस धरती पर समुद्र और इसके नीचे आसमान और वायुमंडल हम सबकी साझी संपत्ति है। विज्ञान और तकनीक की विकसित व्यवस्था ने देशज सीमाएं तोड़ दी हैं। वायु के प्रभाव पर रोक नहीं लगाई जा सकती, लेकिन अपने देश की सीमा पर खड़े होकर दूसरे देश में जाती वायु को बैक्टीरिया से प्रभावित कर उस देश के अंदर जाने वाली हवा से लोगों के जीवन को नारकीय बनाया जा सकता है। मानवता के विकास के इतिहास ने हमें बहुत कुछ सिखा दिया है। तार्किक भी बना दिया है, लेकिन प्राकृतिक संपदाओं का अगर न्यायिक वितरण नहीं हुआ तो अशांति बनी ही रहेगी। हम न्यायिक ही न हों, बल्कि न्याय करते हुए दिखाई भी दें। चीन व भारत आज के दौर में सेवा क्षेत्र के विस्तार से चलते विश्व विकास की सामान्य गति से थोड़ा आगे दिखाई दे रहे हैं। यह भी ध्यान देने योग्य है कि इन्हीं दो देशों में 240 करोड़ की आबादी रहती है, अर्थात आधी विश्व आबादी। विकास के कुछ पिरामिड इन देशों में खड़े हुए हैं। अच्छी बात है। स्वागत योग्य है। इन्हें साम्राज्यवाद लूट-खसोट से आजाद हुए अभी साठ साल ही हुए हैं। दोनों देशों में अलग-अलग तरह का जनतंत्र है। दोनों देश सैकड़ों वर्ष साम्राज्यवाद गुलामी में जीते रहे हैं। दोनों देशों में जन-गण-की भावनाओं के आधार पर दो अलग-अलग तरह की सामाजिक क्रांतियां हुईं। आर्थिक रूपांतरण की प्रक्रिया में दोनों ही देशों में कुछ समान और कुछ अपने अनुभवों पर आधारित प्रयोग चल रहे हैं। विकास की दर की तेजी के दौर के बावजूद इन देशों की अस्सी फीसदी जनता अभी भी हाशिए पर खड़ी है। आर्थिक विकास की यात्रा में समाज के दस से पन्द्रह फीसदी ही लोग सुख-सुविधा संपन्न होकर गुजर-बसर करें और बाकी अधिकांश आस और चाह की हसरत में बैठे और खड़े रहें तो यह आर्थिक विकास कितना न्यायिक और मानवीय होगा<br /><br />दोनों देशों के अंदर किसान, मजदूर, ग्रामीण महिला, नौजवानों के बीच काम करने वाली क्रांतिकारी रूपांतरण विचारधारा से लैस लोग अपने-अपने स्तर पर व्यापक आर्थिक बराबरी के संघर्ष में लगे हैं।<br /><br /><br />6 देश को 'सुपर पावर' बनाने के भारत के शासक वर्ग के सपने से आप कितना इत्तफाक रखते हैं। क्या भारत को महाशक्ति बनना चाहिए क्या एटमी समझौते से विश्व स्तर पर भारत की शक्ति और स्वायत्ता बढ़ेगी या वह अमेरिका की वैश्विक सत्ता का एक अंग बन जाएगा<br /><br />6 भारत अपनी भौगोलिक और जनसंख्या की स्थिति से एक ऊर्जावान बड़ी शक्ति है। विश्व बंधुत्व, प्रेम, सौहार्द, जनतंत्र और शांतिप्रिय विश्व की अवधारणा के कारण भारत की आवाज महत्व रखती है। सुपरपावर का मेडल लटकाकर हम में एकस्ट्रा सुपरपावर बनने की ललक नहीं होनी चाहिए। हाशिए पर पड़े लोगों का बेहतर जीवन स्तर बनाने से हमारा जनतंत्र गरिमामय होगा। हम अपने देश को आगे ले जा पाएंगे। दुनिया के अन्य देशों के शोषित पीडि़त लोगों को संबल प्रदान करेंगे। उनके जीवन स्तर को बेहतर बनाने में योगदान दे सकते हैं। यह कहते हुए हम भारत को 'सुपर ह्यूमन पावर' बना सकते हैं। लेकिन यह आक्रामक पूंजीवादी नीतियों और बहुराष्ट्रीय कंपनियों की लूट- खसोट की नीतियों पर चलने से नहीं होगा। अपने बाजार लुटेरों के हवाले कर हम अपने किसानों के कटोरों में थोड़े बहुत रखे चावलों को लुटवाने का मार्ग प्रशस्त करेंगे। भारत एटमी शक्ति है। दो बार हम परमाणु परीक्षण कर चुके हैं, सारी दुनिया जानती है। भारत शांति व सह-अस्तित्व में विश्वास रखने वाला अपनी गतिविधियों से विश्व बिरादरी को सबूत देने वाला देश है। भारत की अपनी स्वतंत्र गुटनिरपेक्ष विदेश नीति रही है। हम समानता में विश्वास रखते हैं। पश्चिम के विचारकों, यूरोप के देशों तथा सबसे अधिक अमेरिका को दुनिया को यह बताना चाहिए कि जब शीतयुद्व समाप्त हो गया, सोवियत संघ का विघटन हो गया, ' वारसा पैक्ट' से देशों की सैन्य कमान विघटित हो गई तो 'नाटो' का विस्तार क्यों हो रहा है। कम्युनिस्टों का हौवा खड़ा करके अमेरिका व उसके सहयोगियों ने नाटों का गठन किया था और जवाब में सोवियत संघ ने वारसा पैक्ट बनाया था। आज नाटों को किससे खतरा है। सोवियत संघ तो रहा नहीं। आज नाटों में लगभग बाइस देशों से बढ़ाकर चालीस देशों को उसका हिस्सा बना लिया गया। क्या इन देशों की सेनाओं के संगठन नाटो को इसलिए बढ़ाया व चलाया जा रहा है कि तीसरी दुनिया के देशों के हीरे व सोने के खान, लोहा, अभ्रक व एल्युमीनियम के खदान, इनकी जमीन व इन देशों के समुद्र पर आने वाले समय में कब्जा किया जाए। इनके प्राकृतिक तेल व गैस पर 'बलात्' कब्जा कर लिया जाए। अमेरिका व ब्रिटेन ने इसी इरादे से इराक को हथिया लिया। अटल बिहारी वाजपेयी के नेतृत्व में एनडीए की सरकार के जमाने में अमेरिका ने यहां तक प्रस्ताव दे दिया कि भारतीय फौज इराक में अमेरिका के साथ मिलकर लड़ें। कम्युनिस्ट पार्टी ने देशभर में व्यापक आंदोलन खड़ा किया और आखिरकार भारत की सरकार को इस प्रस्ताव से पीछे हटना पड़ा।<br /><br />भारत-अमेरिकी परमाणु करार कहीं से भी भारतीय हित में नहीं है। इस करार के बाद सन् 2020 तक कहा जा रहा है कि भारत बीस हजार मेगावाट आणविक बिजली पैदा करेगा। वर्तमान में एक लाख चालीस हजार मेगावाट बिजली पैदा हो रही है। इसमें से मात्र चार हजार मेगावाट यानी तीन फीसदी आणविक ऊर्जा है। सन् 2020 तक भारत आठ लाख मेगावाट बिजली पैदा करेगा। यह ऊर्जा थर्मल, हाइड्रो व गैर पारंपरिक ऊर्जा क्षेत्र से आएगी। बीस हजार मेगवाट आणविक ऊर्जा सन् 2020 में संपूर्ण ऊर्जा का मात्र पांच फीसदी ही होगी।<br /><br />आठ लाख हेक्टेयर खेती योग्य जमीन इन संयंत्रों में लगेगी। इसके लिए 11 लाख करोड़ रुपए खर्च होंगे। आणविक ऊर्जा केंद्रों के तीन मील के दायरों से गांव हटाए जाएंगे। यानी खेती भी नहीं होगी और जमीन बांझ हो जाएगी। 11 लाख करोड़ रुपए कौन देगा- विश्व बैंक। वह भी ऊंची ब्याज दर पर। दस मिलियन डॉलर के अमेरिका में बेकार पड़े रियेक्टर भारत को बेचे जाएंगे। रिएक्टर की आमदनी, विश्व बैंक की आमदनी, अमेरिका की आमदनी एक अच्छा व्यापार है।<br /><br />आठ लाख हेक्टेयर जमीन खेती से हट जाएगी, खाद्यान्न की कमी होगी, खाद्य सुरक्षा भारत को प्रभावित होगी, फलस्वरूप भारत को अमेरिका से गेहूं मंगाना होगा। इस तरह से हम भरेंगे अमेरिका का खजाना। भारत का आणविक कचरा सुरक्षित फेंकने के लिए हर वर्ष तीन अरब डॉलर खर्च करने होंगे। आखिर कचरा फेकेंगे कहां। बर्मा में, नेपाल में, भूटान में, श्रीलंका या राजस्थान के रेत में। वास्तविकता में इस परमाणु संधि के द्वारा हाईडेक्ट-123 के द्वारा हमारी स्वतंत्र विदेश नीति को अमेरीकी की विदेश नीति के साथ गुत्थमगुत्था कर भारत को अमेरिका की विदेश नीति का हिस्सा बनाना है।<br /><br />7: अगर नाभकीय समझौता यूपीए सरकार कर लेती है तो देश के भीतर और बाहर राजनीतिक स्थिति क्या होगी।<br /><br />हमने यह पहले ही स्पष्ट कर दिया था कि यदि यूपीए सरकार इस दिशा में कोई कदम बढ़ाती है तो वो हमारा समर्थन खो देगी और हुआ भी ऐसा ही। लेकिन हम अपने प्रयास में सफल रहे। सवाल यह भी जायज है कि वामपंथियों में इसमें इतनी देर क्यों की इसका सीधा सा जवाब यह है कि हम देश के भीतर इस मुद्दे पर एक बहस खड़ी करना चाहते थे। जिसमें हमें कामयाबी मिली। चाहे वह संसद हो या जनता दरबार हमने इस संधि के सभी पहलूओं को बेबाकी से रखा।Dr. anil chaudhryhttp://www.blogger.com/profile/08506105320047150051noreply@blogger.com0